Η πτώση του «υπαρκτού» σοσιαλισμού και η αποχώρηση του ανύπαρκτου κομμουνισμού ήταν το αποκορύφωμα μιας μακριάς περιόδου πολιτικής ήττας και θεωρητικής αποτυχίας της Αριστεράς. Τα συντρίμμια του τείχους του Βερολίνου χτύπησαν κυρίως τους δημοκράτες κομμουνιστές και τους αριστερούς σοσιαλιστές, αυτούς που πρώτοι κατήγγειλαν την παραμόρφωση της ιδέας του κομμουνισμού από την πολιτική πρακτική κρατών και κομμάτων. Οι αριστεροί αποδέχτηκαν, περισσότερο από τους άλλους, ότι η Ιστορία τελείωσε, η ριζική αλλαγή διαγράφτηκε, το μέλλον ανήκει στον καπιταλισμό, το μόνο που μας απομένει είναι τοπικές και δικαιωματικές βελτιώσεις για τους πολλούς. Είναι κατανοητό.
Στον δρόμο προς το 1989 η Αριστερά έχασε πολλά. Την ενιαία εργατική τάξη με το ένα κόμμα που την εκπροσωπεί και της εμφυσά τον επαναστατικό της ρόλο. Χάσαμε τη μία επιστημονική θεωρία που εξηγεί τη λειτουργία και την αναπαραγωγή της κοινωνίας. Τέλος, χάσαμε τον εσχατολογικό χρόνο που εγγυάται την τροχιά της Ιστορίας και την επιτυχία του αγώνα. Κάθε τι στέρεο και σταθερό για την Αριστερά διαλύθηκε στον αέρα.
Η Αριστερά ήταν πάντα η σκέψη στην πράξη. Χωρίς σκέψη, γίνεται οπορτουνισμός χωρίς όραμα. Χωρίς πράξη οδηγείται στην «όμορφη ψυχή» του Χέγκελ και στην «αριστερή μελαγχολία» των παλιών μας συντρόφων που εγκαταλείπουν τον αγώνα με τους συμβιβασμούς του για να μη λερώσουν τα χέρια τους. Η μεγάλη θεωρία εγκαταλείφθηκε, η Αριστερά επικεντρώθηκε στα τοπικά και τα δικαιωματικά.
Νέοι αγώνες, νέα καθήκοντα
Οι μεγάλες αντιστάσεις και η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ άλλαξαν την εικόνα και οι ριζοσπαστικές ιδέες γύρισαν. Μπορούμε να αφήσουμε πίσω την ενδοσκόπηση που ακολούθησε την πτώση του τείχους. Ξαναγυρίζουμε στο μέλλον, σε μια νέα «ιδέα του κομμουνισμού» ως ορίζοντα της Αριστεράς του 21ου αιώνα. Ως ορίζοντας, ο κομμουνισμός είναι μια γραμμή που τέμνει την κοινωνία και διαχωρίζει τους φίλους από τους εχθρούς. Όσο τον πλησιάζουμε, ο ορίζοντας απομακρύνεται. Όχι γιατί είναι μια άπιαστη ουτοπία του μέλλοντος. Αντίθετα ο ορίζοντας ενσωματώνεται σαν προοπτική και οδηγεί σαν φάρος την καθημερινή μας πρακτική. Αποτελεί ένα είδος καντιανής «κανονιστικής αρχής», ένα φάρο που δείχνει την κατεύθυνση αλλά μας αφήνει να επιλέξουμε το μονοπάτι. Τέσσερα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του κομμουνιστικού ορίζοντα που ανανεώνουν και επικαιροποιούν την κλασική θεωρία: Το πολιτικό υποκείμενο, οι γραμμές σύγκρουσης, οι καθολικές αξίες και, τέλος, η στρατηγική των διαδοχικών ρηγμάτων και ρήξεων.
1. Το νέο πολιτικό υποκείμενο.
Η Αριστερά συντονίζεται με τις αλλαγές στην κοινωνική αναπαραγωγή, τη μείωση της εργατικής τάξης με την παγκοσμιοποίηση, το πέρασμα στη μεταφορντική κοινωνία της άυλης εργασίας. Έτσι εκφράζει η Αριστερά τα νέα κοινωνικά στρώματα, τους ανέργους, τους νέους, τους φοιτητές, το πρεκαριάτο, τις κοινωνικά αποκλεισμένες μειονότητες που συμπληρώνουν το μεγάλο εργαζόμενο πλήθος της άυλης παραγωγής. Αλλά η σύνδεση των νέων με το συλλογικό και το πολιτικό υποκείμενο δεν είναι απλά θέμα παιδείας και ιδεολογικής απομυθοποίησης. Οι ασυνείδητες και φαντασιακές επενδύσεις, που κινητοποιεί ο καπιταλισμός, ο βιοπολιτικός έλεγχος της συμπεριφοράς και η ανακούφιση των αντιστάσεων βάζουν την ψυχαναλυτική θεωρία στο κέντρο της αριστερής πολιτικής.
2. Οι νέες μορφές εργασίας και αναπαραγωγής οδηγούν σε καινούργιες διαιρέσεις και συγκρούσεις.
Ο αέρας που αναπνέουμε, το νερό που πίνουμε, η θάλασσα, η γλώσσα που μιλάμε, η σκέψη, η γνώση, ο πολιτισμός και η τέχνη και το συναίσθημα δεν αποτελούν αντικείμενα ιδιοκτησίας. Δεν ανήκουν σε κανένα, αλλά είναι απαραίτητα συστατικά της ζωής όλων. Νέοι εγκλεισμοί της φύσης, του πολιτισμού, ακόμη και της γενετικής μας ουσίας, τα μεταφέρουν στο ιδιωτικό κέρδος. Επιστρέφοντας στην έννοια των «κοινών», πέρα από τη δημόσια και ιδιωτική περιουσία, η Αριστερά αντιστέκεται στις περιφράξεις των κοινών, γυρίζει στις κοινότητες και χτίζει μια νέα κοινοπολιτεία.
3. Δύο είναι οι βασικές αρχές του αριστερού ορίζοντα, ισότητα και δημοκρατία.
Η ελευθερία δεν μπορεί να ανθίσει χωρίς ισότητα και η ισότητα δεν υπάρχει χωρίς ελευθερία. Αλλά ελευθερία δεν σημαίνει να αγοράζεις ή να κάνεις ό,τι θέλεις. Ελευθερία είναι η προσωπική και συλλογική αυτονομία, η δυνατότητα και η δύναμη αυτοπροσδιορισμού. Για τον μαρξιστικό ανθρωπισμό, η εργατική τάξη αγωνίζεται για την απελευθέρωση του συνόλου της κοινωνίας. Σήμερα οι αποκλεισμένοι, το αόρατο μέρος της κοινωνίας, είναι αυτό που αγωνίζεται για το όλον, αναδεικνύοντας την καθολικότητα και τη χειραφετητική δύναμη του μερικού.Δεύτερο, δημοκρατία. Αλλά όχι η αναιμική, ντεκαφεϊνέ δημοκρατία που έχει γίνει ο καλύτερος σύντροφος του αρπακτικού καπιταλισμού. Η δημοκρατία γίνεται τρόπος ζωής και επεκτείνεται από την κεντρική πολιτική σκηνή στην οικονομική, κοινωνική και προσωπική καθημερινότητα.
4. Ο κομμουνισμός ζημιώθηκε από τον συσχετισμό του με τον κρατισμό και τον οικονομισμό.
Έτσι επιστρέφουμε σε έναν ριζοσπαστικό βολονταρισμό και μια άποψη της Ιστορίας που παραμένει πεισματικά ανοικτή και απρόβλεπτη, γιατί ο δικός μας αγώνας αλλάζει συνεχώς την πορεία της. Μόνο κοιτώντας προς τα πίσω, μετά το τέλος μιας πορείας, μια νίκη ή μια ήττα, θα εκτιμήσουμε ποια συμβάντα και παρεμβάσεις μας ήταν κρίκοι της ιστορικής αλυσίδας. Μόνο αναδρομικά, το ενδεχομενικό, το τυχαίο, το προσωρινό θα καταγραφούν ως αναπόσπαστα μέρη της ιστορικής αναγκαιότητας. Φτιάχνουμε την Ιστορία μας σε συνθήκες που δεν επιλέγουμε, έλεγε ο Μαρξ. Δεν αποδεχόμαστε όμως ότι η αρνητική ισορροπία δυνάμεων θα αποφασίσει το μέλλον μας. Αν δεν υπάρχει μονοπάτι, το φτιάχνουμε καθώς το περπατάμε, γινόμαστε συγγραφείς, σκηνοθέτες και ηθοποιοί στο έργο μας. Αν για τον Μαρξ, ελευθερία είναι η γνώση της αναγκαιότητας, σήμερα προσθέτουμε ότι η ελευθερία οδηγεί στην υπέρβασή της.
Κύματα ριζοσπαστικοποίησης
Μήπως όμως η Αριστερά χάνει τη ριζοσπαστική της ενέργεια όταν γίνεται κυβέρνηση; Η ευθύνη μας είναι να εφεύρουμε τρόπους πολιτικής δράσης που αναγνωρίζουν τις μεγάλες δυνατότητες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, αλλά δεν χάνουν τη ριζοσπαστική και ανατρεπτική τους λογική. Ο ορίζοντας οδηγεί στη συνεχή επίθεση στην ανισότητα, στην ανακατανομή του εθνικού πλούτου, στην επέκταση της δημοκρατίας και στην εμβάθυνση των δικαιωμάτων. Αλλά κάθε επιμέρους πολιτική ανοίγεται σε παραπέρα βάθεμα, αλλάζοντας και τον στρατηγικό στόχο και το υποκείμενο. Αν ένα αίτημα ή πολιτική γίνει αυτοσκοπός έχουμε πρόβλημα.
Για την Αριστερά κάθε αίτημα και επιτυχία γίνεται βήμα μιας μεγάλης πορείας που μεταφέρει πόρους από το κεφάλαιο στην εργασία και ισχύ από το κράτος στους πολίτες και οδηγεί στο επόμενο βήμα, την επόμενη ρήξη, σε επάλληλα κύματα ριζοσπαστικοποίησης. Δεν αποτελεί ο κομμουνισμός επομένως το τέλος, με τη μορφή του τερματικού σταθμού, είτε του σκοπού μιας ιστορικής νομοτέλειας. Δεν θα υπάρξει κάποια στιγμή που θα αναφωνήσουμε «Φτάσαμε, πετύχαμε». Αντίθετα, ο ορίζοντας υπάρχει εδώ και τώρα, ενσωματωμένος σε κάθε σχέση, σε κάθε αγώνα, σε κάθε νίκη, αλλά ακόμη και στις αποτυχίες μας και επαγγέλλεται έναν ριζοσπαστικό ανθρωπισμό που συμφιλιώνει τον άνθρωπο με τον συνάνθρωπο και τη φύση.
*Άρθρο του Κώστα Δουζίνα στα Ενθέματα-4ος κύκλος (29/10/2017).
