Πρόσφατα οι κυβερνούντες θυμήθηκαν ξαφνικά τις θυσίες των πολιτών. «Πρέπει να σεβαστούμε τις θυσιες τους», λέει ο ένας, «όσα πετύχαμε δεν μπορούν να θυσιαστούν στον βωμό του λαϊκισμού και του εξτρεμισμού” προσθέτει ο άλλος σε σεμινάριο για την «δημοκρατία υπό πίεση».Είναι επίκαιρο λοιπόν να σκεφτούμε την λειτουργία της θυσίας και την σχέση της με την δημοκρατία.
Ο Εβραικός και ο Ελληνικός πολιτισμός μας κληροδότησαν διαφορετικές πρακτικές θυσίας που αντιπροσωπεύονται από την θυσία του Ισαάκ και της Ιφιγένειας. Ο Αβραάμ αποδέχεται την εντολή του Θεού να θυσιάσει τον γιό του χωρίς ερώτηση, επιφύλαξη ή αμφισβήτηση. Ο Αγαμέμνων αντίθετα διαπραγμετεύεται με την Άρτεμι, ζητά εξηγήσεις και ανταλλάγματα. Η θυσία της Ιφιγένειας ειναι το βαρύ τίμημα που πληρώνει ο πατέρας σ΄ένα αλισβερίσι με το Θείο για να γεμίσει ο ούριος ανέμος τα πανιά των Αχαιών και να τους πάει στην Τροία. Έχουμε λοιπόν από την μιά την θυσία του Ισαάκ στον Θεό χωρίς αντιπαροχή και χρόνο λήξης. Απόλυτη υπακοή στον απόλυτο Άλλο. Για τους Έλληνες, η θυσία γίνεται για ένα σκοπό, είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης και συναλλαγής. Θυσία σ’ ένα απαιτητικό άλλο απο τη μιά, θυσια στον άλλο για να πετύχει ο σκοπός μας από τη άλλη. Δύο σχεδόν αντίθετες λογικές.
Η ανθρωπολογία της θυσίας
Αν περάσουμε στην κοινωνική ανθρωπολογία, η θυσία αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά αντικείμενα έρευνας για την κατάνοηση του θρησκευτικού φαινόμενου. Οι Μαρσέλ Μως και Χένρι Χουμπερτ υποστηριζουν σ ένα άρθρο αναφοράς ότι στους θρησκευτικούς θυσιασμούς το θύμα αντικαθιστά και προστατεύει τον θύτη. Οι Θεοί παιρνουν το εξιλαστηριο θυμα στην θέση του θύτη, ο οποίος εξαγνίζεται από το αίμα που χύνεται και την τελετουργία. Ο μεγάλος Γάλλος ιστορικός και φιλόσοφος Ρενε Ζιράρ προχωρά παραπέρα. Η θυσία αποτελεί θεμέλιο της θρησκείας και εγγυητή του κοινωνικού δεσμού. Ο θυσιασμός είναι ομαδική πράξη μιάς κοινότητας η οποία απορροφά και εξειρηνευει τις εσωτερικές της διαφωνίες και εντάσεις προβάλοντας τις στο θύμα. Για τον Ζιράρ η μιμητικότητα της επιθυμίας, κεντρικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ύπαρξης, οδηγεί σε ανταγωνισμό για το ίδιο αντικείμενο και καταλήγει αναπότρεπτα σε συγκρούση. Λειτουργία λοιπόν της θυσίας είναι να προστατεύσει την κοινωνία από την εγγενή της βια. Η κοινότητα επιλέγει κάποιον που βρίσκεται εξω της και του φορτώνει τις αντιδικίες και εχθρότητες της εξαφανίζοντας ή αποκρύπτοντας τις προσωρινα. Το εξιλαστήριο θύμα, ο αποδιοπομπαίος τράγος, παρουσιάζεται ταυτόχρονα ως αιτία αλλά και λύση των ανταγωνισμών, γίνεται δηλαδή ιερός. Η θυσία εξωτερικεύοντας τις συγκρούσεις επαναφέρει την κοινωνική αρμονία και μπαλώνει τον ξηλωμένο κονωνικο ιστό.
Αυτά όμως ισχύουν όσο οι θυσιαστές αγνοούν την αθώοτητηα του θύματος και την λυτρωτική λειτουργία του μηχανισμού της θυσιαστικής εξιλέωσης. Ο Χριστιανισμός όμως κατάργησε την άγνοια του πλήθους. Ό Χριστός αποκάλυψε ότι το θύμα είναι αθώο αλλά αποδέχεται την τύχη του και ότι η θυσία γίνεται γιά να σωθούν οι θυσιαστές. Ματά Χριστόν, η δυνατότητα της θυσίας – και της εικονικής της μίμησης στην θεία κονωνία – να εξιλεώνει και να ειρηνεύει τις συγκρούσεις περιορίστηκε σημαντικά. Με την υποχώρηση της θρησκείας στην νεωτερικοτητα, θυσίες γίνονται στα διαφορά υποκατάστατα του θείου, με πιο χαρακτηριστικα την πατρίδα ή το έθνος. Ο πατριώτης θυσιάζεται για ένα σκόπο, να αμυνθεί ή σώσει το έθνος.
Η θυσία του λαού
Σε ποιόν θεό και για ποιό σκοπό λοιπόν γίνεται η θυσία των Ελλήνων για την οποία τόσο νοιάζονται οι κυβερνούντες; Οι πρωταγωνιστές και το θυσιαστήριο είναι γνωστά. Θυσιαστές είναι οι άνθρωποι της εξουσίας. Το θύμα δεν ειναι εξωτερικό αλλά εσωτερικότατο: η πλειοψηφία του λαού. Μέσα θυσιαμού αποτελούν τα συνεχή και διαρκώς επεκτεινόμενα οικονομικά και ηθικά βασανιστηρία που επιβάλλονται στο όνομα ενός ανελέητου, αναπόδραστου και άγνωστου Θεού. Η βία που ασκείται πάνω μας δεν είναι στιγμιαία αλλά διαρκής και μόνιμη. Η θυσία στο Μολόχ της εξουσίας δεν λειτουργεί λυτρωτικά όμως. Αντιθετα αποσκοπεί να μας κάνει να αποδεχθούμε δύο αντίθετες αιτίες για τα βάσανα μας: πρώτον, η καταστροφή είναι δίκαιη τιμωρία για τις πολλές αμαρτίες στις οποίες περιπέσαμε και, δεύτερον, είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα φυσικών αιτίων χωρίς ανθρώπινη ευθύνη. Από το «τα φάγαμε όλοι μαζί» μέχρι την καταδίκη για τεμπελιά, ανικανότητα και παρανομία, είμαστε υπεύθυνοι για το κακό και άξιοι τιμωρίας. Από την άλλη, οι αγορές και οι εταιρείες αξιολογησης παρουσιάζονται σαν τσουνάμι ή σεισμός. Οι δανειστές και οι Ευρωπαίοι σαν ανάλγητη και τιμωρή μοίρα. Η θυσία των Ελλήνων είναι ταυτόχρονα τιμωρία και φυσική καταστροφή.
Εδώ πλησιάζουμε την κυβερνητική άποψη περί θυσίας. Η θρησκευτική και η πατριωτική θυσία γίνονται στο όνομα του κοινού καλού. Αλλά οι θυσίες στο βωμό του νεοφιλελεύθερου δόγματος και της δημοσιονομικής πειθαρχίας δεν βοηθουν την ειρήνευση της κονωνίας αλλά τον εκφοβισμό και εξανδραποδισμό της. Σ’ άντίθεση με την στιγμιαία θυσία των αρχαίων και την Χριστιανική απομυθοποίηση της, η θυσία του λαού αποσκοπεί στην μόνιμη θυματοποίηση του, μιά και η τιμωρία δεν πρόκειται να ανασταλεί στο κοντινό μέλλον. Αντί για εξιλέωση, η θυσία καλλιεργεί την νοοτροπία του θύματος, τον φόβο, την απάθεια, την αποδοχή του πεπρωμένου. Πρέπει να αποδεχτούμε ότι δεν μπορούμε να κάνουμε τιποτε για να αλλάξουμε την κατάσταση, τα βάσανα μας είναι δικαιολογημένα και η μοίρα μας αναπόφευκτη. Αυτό που πρέπει να θυσιαστεί λοιπόν είναι το πνεύμα αντίστασης, η ελπίδα ότι μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο. Πρέπει να τελειώνει μια για πάντα η πίστη στην εθνική ανεξαρτησία και προσωπική αυτονομία. Δεν κάνουν οι Έλληνες θυσίες γιά κάποιο ιερό σκοπό. Γίνονται οι ίδιοι θύματα στο βωμό και τα σχέδια άλλων.
Ποιές αντιδικίες και εχθρότητες επικαλύπτει άραγε η θυσία των πολλών στην Ελλάδα; Ποιοί ευνοούνται από την θυσία του λαού; Φαίνεται ότι έχουμε μιά αντιστροφή της λογικής της θυσίας. Στην θέση ενός εξωτερικού εξιλαστηριου θύματος θυσιάζεται η πλειοψηφία του λαού στο βώμο της εξιλέωσης των οικονομικών και πολιτικών ελίτ. Αντιστρέφοντας την λειτουργία της θρησκευτικής θυσίας, οι πολλοί θυσιάζονται στον βωμό των λίγων, των τραπεζιτών, των τελειωμένων πολιτικών, της μηντιακής και χρηματιστηριακής διαπλοκής. Η θυσία των πολλών χρησιμεύει στην προσωρινή ειρηνευση των αντιθέσεων μεταξύ των πλούσιων και ισχυρών. Αυτή η αρρωστημένη αντίληψη περι θυσίας αντικαθιστά την θυσία του εξωτερικού θύματος για το καλό όλων με την θυσία όλων για την καλό των λίγων. Έτσι όμως ξαναγυρίζουμε στην θρησκευτική μορφή θυσίας του Ισαάκ. Δεν θυσιαζουμε κάτι σημαντικό για ένα σκοπό που καταλαβαίνουμε και υιοθετούμε. Αντίθετα γινόμαστε θύματα σ’ενα αδηφάγο τιμωρό τον οποίο ποτέ δεν θα γνωρίσουμε πλήρως.
Θυσία και δημοκρατία
Ο νεοφιλευθερισμός εισάγει την οικονομία της αγοράς σε όλες τις πλευρες της κρατικής και ιδιωτικής ζωής. Ο homo oeconomicus αντικαθιστά τον homo politicus και juridicus όχι μόνο στην οικονομία αλλά παντού. Οι κοινωνικές υπηρεσίες εγκαταλείπονται ή ιδιωτικοποιούνται, το εθνικό σφρίγος μετριέται απο την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, την παραγωγικότητα των εργαζόμενων, την αξιολόγηση από τους ανάλογους οίκους. Οι κυβερνητικές πολιτικές γίνονται αντικείμενο τεχνοκρατικής γνωσης, οι κατάλληλες απαντήσεις θα δωθούν από τους εξπέρ. Το έθνος αλλά και ο πολίτης πρέπει να λειτουργούν επομένως ως επιχειρήσεις. Πρέπει να αντιμετωπίζουμε την ζωή και την οικογένεια μας σαν εταιρία που επενδύει στην αγορά της παιδείας, της υγείας, των κοινωνικών ασφαλίσεων. Το ατομικό συμφέρον είναι ο μόνος οδηγός, το ανθρώπινο κεφαλαιο καθ’ ενός χρειάζεται επενδύση, επικερδή τοποθέττηση, συνεχή επέκταση καθώς τα απαραίτητα προς το ζειν μετατρέπονται σε χρηματιστηριακές αξίες. Αυτό είναι η έννοια του «υπεύθυνου» πολίτη, αυτή η πολιτική της «ευθυνης». Ο υπεύθυνος πολίτης είναι ένας μικρο-μαγαζάτορας με πραγμάτεια την ζωή του. Αν δεν πανε καλά οι επενδύσεις του στην παιδεία και την υγεία, αν δεν μπορεί να πληρώσει για την εκπαίδευση των παιδιών ή αν δεν έχει τα απαραίτητα για την περίθαλψη της οικογένειας φταίει ο ίδιος όπως κάθε επιχειρηματίας που πέφτει έξω. Και σ’ αυτή την μετουσιωση του πολίτη σε επιχειρηματια, η θυσία αποκτά κεντρικη σημασία. Αν η οικονομία της αγοράς είναι το παν, να θυσιαστείς για την βελτίωση των δημοσιονομικών μεγεθών δεν διάφερει από το να πέσεις σε μάχη αμυνόμενος την πατρίδα. Κοινό καλό είναι μιά καλή αξιολόγηση από την Standard and Poor’s. Σ’ αυτού του είδους τις αποφάσεις η δημοκρατία δεν έχει θέση.
Γιατί να βάλουμε δύσκολα θέματα σε διαβούλευση αν ξέρουμε τις σωστές λύσεις; Γιατί να έχουμε δημοκρατία αν το αποτέλεσμα της πάει αντίθετα με τις αποφάσεις των κεφαλαιαγορών; Γιατί να κάνουμε εκλογές και διακινδυνεύσουμε τις θυσίες αν οι πολίτες ψηφίσουν «λαικιστές και εξτρεμιστές»; Οι πολίτες που δέχονται τις θυσίες αγόγκιστα είναι οι σημερινοί πατριώτες που φυλάνε τις οικονομικές Θερμοπύλες. Οι άλλοι που αντιστέκονται, διαμαρτύρονται, απαιτούν αλλαγής πολιτικής και δίκαιη κατανομή των βαρών πάσχουν από έλλειψη πατριωτισμού και προδίδουν τον υπέρτατο αγώνα.
Αν η πλειοψηφία του λαου είναι το εξιλαστήριο θύμα, η δημοκρατία στέκεται εμπόδιο στα σχέδια των θυσιαστών. Δημοκρατία και νεοφιλελευθερισμός δεν συμβιβάζονται εύκολα, έχουν αντίθετη επιστημολογία, ανθρωπολογία και ηθική. Γι΄αυτό θυσιάζεται και αποψιλώνεται η δημοκρατία καθημερινά, στη Βουλή, στη δουλειά, στα δικαστήρια, στους δρόμους. Αλλά ακόμη και η ντεκαφεινέ δημοκρατία μας είναι «υπό πίεση», θύμα κι αυτή της ύβρεως των εξουσιαστών και της αδηφαγίας των αγορών. Ας θυσιάσουμε λιοπόν την θυσία για να ξαναβρούμε την δημοκρατία με την εναλλαγή θυτών και θυμάτων, «υπεύθυνων» και «λαικιστών». Ετσι θα επιστρεψει η θυσία στην βασική της λειτουργία: την νέμεση για τους λίγους και τον εξοστρακισμό τους, που θεμελιώνει μιάς νέα δίκαιη κοινωνία.
*Άρθρο του Κώστα Δουζίνα. Δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 23 Σεπτεμβρίου 2014.
