Η κρίση που ζούμε αποτελεί κορύφωση τριών ομόκεντρων κύκλων που δημιούργησαν και τώρα οδηγούν σταδιακά στο τέλος την ιδέα της Ευρώπης και τη Δύση.
Ο πρώτος και μακρύτερος ξεκίνησε τον 15ο αιώνα με την Αναγέννηση, τις ανακαλύψεις και την κατάκτηση του Νέου Κόσμου. Η Ευρώπη έγινε το κέντρο, κεφάλι και κεφάλαιο της Γης οικονομικά, πολιτικά, πολιτισμικά.
Τα ευρωπαϊκά πλοία μετέφεραν εμπορεύματα και όπλα, ιδέες και δούλους. Ο κύκλος κλείνει στις μέρες μας. Το κεφάλαιο και το κράτος-έθνος δημιούργησαν την ευρωπαϊκή δύναμη. Η Ευρώπη τα εξήγαγε παντού. Οι αποικίες τα υιοθέτησαν και τα χρησιμοποίησαν στους απελευθερωτικούς αγώνες της Αμερικής, την Ασίας, την Αφρικής. Τώρα τα δημιουργήματά της οδηγούν την Ευρώπη στην παρακμή.
Η Ευρώπη δεν είναι πια μια «πνευματική γεωγραφία» αλλά μια χερσόνησος στην άκρη της Ασίας. Οι τεράστιες πληθυσμιακές ροές αποτελούν αποτέλεσμα και αιτία της μεταβολής της παγκόσμιας ισορροπίας.
Ογδόντα εκατομμύρια πρόσφυγες, 200 εκατομμύρια οικονομικοί μετανάστες κινούνται προς τις πρώην μητροπόλεις ελπίζοντας να βρουν προστασία και οικονομική ασφάλεια. Πόροι και ισχύς σταδιακά μεταφέρονται από τον Βορρά στον Νότο. Η βίαιη φτωχοποίηση της Ελλάδας είναι προοίμιο και πείραμα για την υποχώρηση του βιοτικού επιπέδου σε όλη τη Δύση.
Ο «σύντομος» εικοστός αιώνας του ευρωπαϊκού εμφυλίου ήταν ο δεύτερος κύκλος. Πόλεμοι μεταξύ της Γερμανίας και των ευρωπαϊκών δυνάμεων και θανάσιμος ανταγωνισμός μεταξύ καπιταλισμού και κομμουνισμού.
Ο εμφύλιος έληξε με την ειρήνη μεταξύ Γερμανίας και Ευρώπης και με την ήττα του κομμουνισμού. Το κοινωνικό κράτος, μεγάλη κατάκτηση της Ευρώπης, ήταν δημιούργημα του εμφυλίου, νίκη του εργατικού κινήματος αλλά και παραχώρηση του κεφαλαίου.
Θεμελιώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και επιταχύνθηκε με το τέλος της αποικιοκρατίας για να φιλοτεχνηθεί ανθρώπινο πρόσωπο στον καπιταλισμό. Αλλά η πανουργία της Ιστορίας μετέβαλε τη νίκη σε σπέρμα αυτοκαταστροφής. Η σοβιετική αυτοκρατορία κατέρρευσε όταν υιοθέτησε δειλά την αγορά και τον φιλελευθερισμό.
Η νίκη της Δύσης από την άλλη αφαίρεσε τον βασικό λόγο ύπαρξης του κοινωνικού κράτους. Ετσι και οι δύο μεγάλες επιτυχίες της μεταπολεμικής Δύσης υποχωρούν: ο εθνικισμός και η ξενοφοβία επιστρέφουν στο Brexit, στη Λεπέν, στον Χόφε και στον Βίλντερς.
Η οικονομική ευημερία στηριγμένη στην αλληλεγγύη χάνεται στις στρατιές των ανέργων, των φτωχών, της ιστορικά πιο μορφωμένης νέας γενιάς που αποτελεί το πρεκαριάτο. Ο τρίτος κύκλος της «νέας παγκόσμιας τάξης» και του «τέλους της Ιστορίας» ξεκίνησε το 1989.
Ο νεοφιλευθερισμός ως ύστατο στάδιο της Ιστορίας. Αλλά η διαλεκτική εκδικήθηκε πάλι. Ο θρίαμβος του καπιταλισμού και η εξάλειψη του αντίπαλου δέους αποθράσυναν τις ελίτ και οδήγησαν στο διαζύγιο τον γάμο ευκαιρίας καπιταλισμού και δημοκρατίας.
Οι «αγορές» επιβάλλονται στους λαούς, οι εκλογές αντιμετωπίζονται ως ασήμαντες λεπτομέρειες, η κοινωνική δικαιοσύνη γελοιοποιείται, τα επιδόματα στους ασθενέστερους θεωρούνται από τις ελίτ απαγορευμένα ψίχουλα και δωροδοκίες. Ο Σόιμπλε και ο Μητσοτάκης ανταγωνίζονται για το τίτλο «Σκρουτζ 2016» που καταργεί τα Χριστούγεννα.
Ο Βορράς κατηγορεί τον Νότο για τεμπελιά, ο Νότος τον Βορρά για αναλγησία, οι ταξικές διαφορές γίνονται ξανά εθνικές εντάσεις. Η Ευρώπη-φρούριο χτίζει φράκτες και ανοίγει υγρούς τάφους. Αλλά η πανουργία της Ιστορίας ξαναχτυπά: η ελεύθερη κίνηση κεφαλαίων και ανθρώπων κατάστρεψε την κοινωνική συνοχή, η κοσμοπολίτικη ενιαία αγορά εγκαταλείπεται, για να σωθεί ο καπιταλισμός.
Ο Οσβαλντ Σπένγκλερ δημοσίευσε τον πρώτο τόμο τής «Παρακμής της Δύσης» το 1918. Είχε δίκιο. Η συστηματική μεταφορά πόρων και ισχύος από τη Δύση στην Ανατολή ξεκίνησε στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα και κάνει τον εικοστό πρώτο τον αιώνα μιας νέας παγκόσμιας ισορροπίας.
Στο σημαντικό βιβλίο «The Rise and Fall of Great Powers: 1500-2000» ο ιστορικός Paul Kennedy υποστηρίζει ότι η άνοδος μιας μεγάλης δύναμης εξαρτάται από τους διαθέσιμους οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους και την οικονομική της σταθερότητα. Η παρακμή αρχίζει όταν προσπαθεί να επεκτείνει και εντείνει την επιρροή και κυριαρχία της πέρα από τις οικονομικές δυνατότητές της (αυτοκρατορικό overstretch).
Οταν η Αμερική φτερνίζεται, έλεγαν στη δεκαετία του ‘50, ο κόσμος παθαίνει πνευμονία. Αλλά, όπως σημειώνει ο Kennedy, η συμμετοχή των ΗΠΑ στην παγκόσμια παραγωγή και στο εμπόριο μειώνεται συνεχώς από τη δεκαετία του ‘60. Σήμερα η Αμερική από μεγαλύτερος δανειστής έγινε ο μεγαλύτερος οφειλέτης στον κόσμο, με το χρέος της να αυξάνεται κατακόρυφα. Η Κίνα, ο μεγάλος αντίπαλος, κατέχει ένα μεγάλο μέρος του.
Οι στρατιωτικές υποχρεώσεις της Αμερικής αυξάνονται συνεχώς και περιορίζουν τη δυνατότητα άσκησης αναπτυξιακών πολιτικών. Οι επενδύσεις περιορίζονται, οι φόροι αυξάνονται και οδηγούν σε σμίκρυνση του ΑΕΠ και σε συγκρούσεις για τη διανομή του απονομιμοποιώντας τους πολιτικούς διαχειριστές της κρίσης. Για τον Kennedy, η Αμερική μοιάζει με τη Μεγάλη Βρετανία λίγο πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Εχει τον ίδιο αριθμό βάσεων, μειούμενη ικανότητα να χρηματοδοτεί τα αμυντικά βάρη και οικονομική στασιμότητα. Χρειάζεται λοιπόν να διαχειριστεί την παρακμή της. Μια απάντηση είναι ο Τραμπ και οι Ευρωπαίοι εθνικιστές.
Ο προστατευτισμός και ο απομονωτισμός επιστρέφουν. Δεν βρισκόμαστε στο τέλος της Ιστορίας, αλλά στο τέλος της «ιδέας της Δύσης» και των ΗΠΑ ως πρωταγωνιστή του ελεύθερου εμπορίου και διεθνή σερίφη.
Ο Imr Moussa, πρόεδρος του Αραβικού Συνδέσμου, έλεγε το 2002 ότι μια επίθεση στο Ιράκ θα άνοιγε «τις πύλες της Κόλασης». Είχε κι αυτός δίκιο. Σήμερα η Pax Americana μετατράπηκε σε αυτοκρατορία του χάους, με ανασφάλεια και αταξία παντού. Στο Αφγανιστάν, το Πακιστάν, την Υεμένη, τη Συρία και τη Λιβύη οι φιλοαμερικανικές δυνάμεις βρίσκονται σε υποχώρηση και οι δυτικές παρεμβάσεις χειροτερεύουν την κατάσταση.
Η πτώση των αυτοκρατοριών ξεκινάει όταν το κέντρο δεν μπορεί να ελέγξει τα σύνορά του. Κομβική στιγμή στην πτώση της σοβιετικής αυτοκρατορίας ήταν το Αφγανιστάν. Οταν η Σοβιετική Ενωση αποφάσισε να καθαρίσει τα σύνορά της από τους μουτζαχεντίν, προκάλεσε την αρχή του τέλους της.
Οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες όπλισαν τους αντάρτες για να κάνουν το Αφγανιστάν «σοβιετικό Βιετνάμ». Η CIA πέτυχε τον σκοπό της, αλλά ταυτόχρονα βοήθησε στη γιγάντωση του τζιχαντισμού, την εξαγωγή του σε όλο τον κόσμο και εν καιρώ την εισαγωγή του στην καρδιά της Δύσης, με συμβολική αρχή τις επιθέσεις στις 9/11.
Η επέκταση του τζιχαντισμού, της τρομοκρατίας και της πολιτικής του εκφοβισμού, που τις ακολούθησε, συνετέλεσε στη δημιουργία ενός παγκόσμιου κράτους έκτακτης ανάγκης. Εχουμε την καθολική παρακολούθηση των ηλεκτρονικών επικοινωνιών, την αύξηση της καταστολής, των εξουσιών της αστυνομίας και των μυστικών υπηρεσιών, το χτίσιμο τειχών, την επιβολή της κατάστασης εξαίρεσης σε όλη τη Δύση.
Η οικονομική και πολιτική παρακμή οδηγεί σε μια νέα περίοδο αυταρχικής δημοκρατίας και ενός καπιταλισμού με απάνθρωπο πρόσωπο. Ζούμε την παρακμή της Δύσης. Μόνη ελπίδα να στραφούν οι δικαιολογημένες αντιστάσεις των λαών από τον ακροδεξιό στον αριστερό λαϊκισμό (http://www.efsyn.gr/arthro/mathainontas-apo-brexit-kai-ton-tramp).
Η Αριστερά έχει τεράστια ευθύνη να φτιάξει μια νέα φαντασιακή τάξη κοινωνικής αλλαγής πέρα από τη διαχείριση της κρίσης. Τα σημάδια της δεν φαίνονται ακόμη.
*Άρθρο του Κώστα Δουζίνα. Δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 19 Δεκεμβρίου 2016.
