Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου αποτέλεσε μια τεράστια θεωρητική αποτυχία και πολιτική ήττα για τον μαρξισμό. Η Αριστερά είναι η θεωρία στην πράξη. Το 1989 απέτυχαν και τα δύο. Η Ιστορία τελείωσε, μας είπαν, η νέα παγκόσμια τάξη θα μείνει για πάντα. Μετά την κρίση τoυ 2008 όμως είχαμε μια ολική επιστροφή στον Μαρξ. Ο Κάρολος ψηφίζεται ο πιο σημαντικός φιλόσοφος του κόσμου. Το «Κεφάλαιο» ξαναδημοσιεύεται και το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» γίνεται το μεγαλύτερο μπεστ σέλερ μετά τη Βίβλο.
Η πτώση του σοβιετικού κομμουνισμού επέτρεψε επιτέλους στους ανθρώπους να διαχωρίσουν τον μαρξισμό από τη Μόσχα, σχολίασε ο Ερικ Χομπσμπάουμ για το αναπάντεχο ενδιαφέρον. Μαζί με τον Μαρξ ξαναγύρισε η μεγάλη θεωρία. Η «Αυτοκρατορία» των Νέγκρι και Χαρντ και το «Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα» του Πικετί αποτελούν κάβερς που μιμούνται το πρωτότυπο. Ο τάφος του Μαρξ στο Χάιγκεϊτ του Λονδίνου γέμισε με τουρίστες που βγάζουν σέλφις μπροστά στο επιβλητικό άγαλμα που τον δείχνει σαν παππού του hard metal. Ενας Κινέζος μουσικός, ο Σι Νίαν, έκανε το Das Kapital all singling all dancing musical. Μarx rocks.
Η γνωστή θέση ότι φτιάχνουμε την Ιστορία μας όχι όπως θέλουμε αλλά σε συνθήκες που υπάρχουν ήδη εφαρμόζεται και στο προσωπικό επίπεδο. Η πιο σημαντική «συνθήκη» είναι το σώμα, ο χαρακτήρας, οι εμπειρίες ζωής. Αυτές προσδιορίζουν αυτά που κάνουμε και λέμε. Είμαστε αυτό που γινόμαστε, η ύπαρξη προηγείται και καθορίζει την ουσία μας. Ετσι λοιπόν μερικές σκηνές από τη ζωή και το έργο του Μαρξ βοηθούν να εξερευνήσουμε τη σημερινή του σημασία. Σ’ αυτή τη σύγκριση του τότε και του τώρα ακολουθούμε δύο αρχές.
1. Η πρώτη είναι του Μαρξ, του Γκράουτσο Μαρξ: Δεν θα γινόμουν μέλος σε κανένα σύλλογο που θα με έκανε μέλος του. Ο Μαρξ λέγεται ότι δήλωσε πως δεν είναι μαρξιστής.
2. Το ζητούμενο δεν είναι να επαναλαμβάνουμε τον Μαρξ, αλλά να φανταστούμε τι θα έλεγε αν ζούσε σήμερα με βάση τη γενική του κοσμοθεώρηση, πολιτική και μεθοδολογία. Να χρησιμοποιήσουμε τον Μαρξ εναντίον ενός αποστεωμένου μαρξισμού.
Αυτός ο άγιος των αριστερών ήταν ένας άνθρωπος larger than life. Ο πατέρας του τον έστειλε στη Βόννη να σπουδάσει Νομικά, αλλά εκείνος προτιμούσε να πίνει, να πηγαίνει στις μπιραρίες, να γράφει ερωτικά ποιήματα. Ο απογοητευμένος πατέρας του τον έστειλε στο Βερολίνο ελπίζοντας ότι θα πάρει σοβαρότερα τις σπουδές του. Ηταν μεγάλο λάθος για τον πατέρα και τεράστια νίκη για την ανθρωπότητα.
Στο Βερολίνο, ο Μαρξ σπούδασε τη φιλοσοφία του Χέγκελ και έγινε μέλος των Νέων Χεγκελιανών που συνδύαζαν βαθυστόχαστες φιλοσοφικές συζητήσεις με έναν έντονο και μποέμικο τρόπο ζωής. Τα φτιάχνει με την Τζένη φον Βεστφάλεν και την παντρεύεται μετά το τέλος του διδακτορικού του. Εμειναν αγαπημένοι μέχρι το τέλος. Ο πλούσιος Ενγκελς, από την άλλη πλευρά, κάνοντας πράξη τη θεωρία συνεργασίας αστικής και εργατικής τάξης απέκτησε αρκετές φτωχές ερωμένες.
Οταν ο αυτοκράτορας Friedrich Wilhelm IV υιοθέτησε συντηρητική εκπαιδευτική πολιτική, η πανεπιστημιακή σταδιοδρομία αποκλείστηκε και οι Χεγκελιανοί κινήθηκαν προς την Αριστερά, την αθεΐα, τη δημοσιογραφία, καταφύγιο των άνεργων νέων διανοουμένων. Ο Μαρξ ανοίγει τη ριζοσπαστική εφημερίδα τα «Νέα του Ρήνου». «Επρεπε να πηγαίνουμε κάθε φύλλο στην αστυνομία για να το μυρίσει. Αν η μύτη της αστυνομίας έπιανε κάτι αντι-χριστιανικό ή αντι-πρωσικό, η εφημερίδα δεν εμφανιζόταν», γράφει αργότερα.
Φεύγει από το Βερολίνο και αρχίζει μια ζωή εξορίας, περιπλανήσεων και καταδιώξεων. Πηγαίνει στο Παρίσι, σε διάφορες πόλεις στη Γερμανία, στο Βέλγιο και τελικά το 1849 στο Λονδίνο. Στις περιπλανήσεις του συνδέεται στενά με το επαναστατικό και συνδικαλιστικό κίνημα και αναμειγνύεται στις έντονες θεωρητικές διαφωνίες και φραξιονιστικές συγκρούσεις της Αριστεράς.
Στο Λονδίνο πίνει, καπνίζει φτηνά πούρα, γυρίζει στα μπαρ του Σόχο μετά από πολιτικές συγκεντρώσεις. Η αστυνομία τον πιάνει στο κεντρικό Λονδίνο μετά από φασαρία σε παμπ για την ανεξαρτησία της Ιρλανδίας -μαζί με άλλους συνδικαλιστές δείρανε τους αντιπάλους τους. Για να συντηρήσει την οικογένεια και να στείλει τις τρεις κόρες σε καλά σχολεία, προετοιμάζοντές τες για αξιοπρεπή ζωή στη βικτοριανή Αγγλία, γράφει γύρω στα 500 άρθρα στην αμερικανική εφημερίδα New York Daily Tribune.
Δουλεύει σαν μανιακός και μετά καταρρέει από εξάντληση. Το γραφείο του είναι ένα «αδιαπέραστο χάος βιβλίων και εγγράφων». Είχε μια εμμονή να τελειώνει ό,τι έκανε, αλλά ταυτόχρονα δεν μπορούσε να αντισταθεί να αρχίσει κάτι καινούργιο. Πολλά έργα του έμειναν ημιτελείς και ακατανόητες σημειώσεις, πολλά δημοσιεύτηκαν μετά θάνατον. Μόλις είχε γράψει κάτι, συνήθιζε να σηκώνεται και να περπατάει γύρω από το τραπέζι, όλο πιο γρήγορα μέχρι να του ’ρθει μια νέα ιδέα, οπότε καθόταν πάλι και την έγραφε. Ο Μαρξ ήταν παθιασμένος, ασυμβίβαστος, αδιάλλακτος, κάποιος που θα ήθελες να πας στην παμπ μαζί του να πιεις, να συζητήσεις την επανάσταση, την επιστήμη της, τα πολιτικά και φιλοσοφικά επίκαιρα, αλλά και τη λογοτεχνία, τη μουσική.
Οταν το 1847-8 φούντωσε ο επαναστατικός πυρετός στην Ευρώπη, ο Μαρξ είχε πρωτοστατήσει στη δημιουργία της Κομμουνιστικής Λέγκας και δημοσιεύει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Γραμμένο σε δυο μήνες, είναι γεμάτο αποφθέγματα και συνθήματα. Εισάγει την έννοια της πάλης των τάξεων ως μηχανής κίνησης της Ιστορίας και του προλεταριάτου ως του πολιτικού υποκειμένου που αναλαμβάνει την επανάσταση και την απελευθέρωση της κοινωνίας. «Αυτό που παράγει η αστική τάξη είναι πάνω απ’ όλα οι νεκροθάφτες της, η πτώση της και η νίκη του προλεταριάτου είναι εξίσου αναπόφευκτες», γράφει. Το πιστεύουμε ακόμη;
Η πίστη ότι η ανθρωπότητα προχωράει με αδήριτη αναγκαιότητα από κατώτερα σε ανώτερα στάδια μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία, το τέλος της Ιστορίας, τον κομμουνισμό ξεκίνησε από τη θεολογία και πέρασε στη φιλοσοφία της Ιστορίας. Ο Μαρξ τη στρογγύλεψε με τα πέντε στάδια που οδηγούν από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό. Ηταν παρηγορητική θεωρία για όσους αγωνίζονταν, βασανίζονταν και μαρτυρούσαν χωρίς να προσμένουν ούτε την επίγεια ούτε την επουράνια βασιλεία της δικαιοσύνης.
Ο σύντομος 20ός αιώνας που άρχισε και τελείωσε με την κομμουνιστική επανάσταση κατέστρεψε την πίστη στην ιστορική νομοτέλεια. Το ιστορικό γίγνεσθαι είναι ανοιχτό, απρόοπτο, ενδεχομενικό. Η αλληλουχία των γεγονότων που οδήγησαν σε ένα ιστορικό συμβάν μπορεί να ανασυνταχθεί αναδρομικά, εκ των υστέρων, όταν ολοκληρωθεί. Ο αγώνας για τον κοινωνικό μετασχηματισμό γίνεται εδώ και τώρα αλλά δεν μπορούμε ακόμη να τον δούμε ως συστατικό μιας ιστορικής πορείας. Μόνο στο τέλος της θα ξέρουμε αν και πότε ξεκίνησε η ριζική αλλαγή ή αν η Αριστερά έγινε ακόμη μία εκδοχή κεντροαριστερού κυβερνητισμού.
Αυτό σημαίνει ότι η ευθύνη όλων μας είναι μεγαλύτερη, μια και δεν έχουμε εγγυήσεις. Η σημερινή άγνοια της αυριανής αξιολόγησης του παρόντος μάς κάνει όλους συνεργούς στην ενδεχόμενη επιτυχία ή αποτυχία. Αποτύχαμε, θα προσπαθήσουμε ξανά, θα αποτύχουμε καλύτερα. Η ρήση στο Μανιφέστο ότι «η κοινωνική επανάσταση δεν μπορεί να αντλήσει την ποίησή της από το παρελθόν αλλά μόνο από το μέλλον» εκφράζει καλύτερα την εποχή μας. Θα συνεχίσουμε στο επόμενο.
► Άρθρο του Κώστα Δουζίνα βασισμένο σε ομιλία για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ στο Φεστιβάλ της Νεολαίας του ΣΥΡΙΖΑ. Δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 15/10/2018.
