Τον Απρίλιο του 1872 μια κυρία με το ψευδώνυμο «Σοβαρή Αγγλίδα» δημοσίευσε γράμμα στους «Times» του Λονδίνου με τίτλο «Είναι οι γυναίκες ζώα;». Απευθυνόταν στους Βρετανούς βουλευτές: «Το κατά πόσον οι γυναίκες είναι ίσες με τους άνδρες έχει συζητηθεί ατέρμονα χωρίς απάντηση. Το κατά πόσον έχουν ψυχή παραμένει βαθιά αμφισβητούμενο θέμα. Θα ήταν όμως υπερβολικό να σας ζητήσουμε να αναγνωρίσετε ότι τουλάχιστον οι γυναίκες είναι ζώα;
Ότι οι γυναίκες δεν είναι νομικά πρόσωπα είναι γνωστό. Αλλά δεν υπάρχει κάποιος βουλευτής να εισαγάγει ένα νομοσχέδιο που να λέει οπουδήποτε εμφανίζεται στον νόμο η λέξη ζώο θα θεωρείται ότι συμπεριλαμβάνει και τις γυναίκες; Έτσι θα απαγορευτεί εξίσου η ανελέητη σκληρότητα προς σκύλους, γάτες και γυναίκες».
Μέχρι το 1929, βρετανικά δικαστήρια είχαν αποφανθεί επανειλημμένα ότι όταν νόμοι για τα πολιτικά δικαιώματα περιέχουν τη λέξη πρόσωπο, αυτή δεν περιλαμβάνει τις γυναίκες. Μόνο οι άνδρες είναι πρόσωπα, υποκείμενα δικαίου. Η Εταιρεία εναντίον της Σκληρότητας προς τα Ζώα ιδρύθηκε το 1824 και προώθησε σχετικούς νόμους. Αλλά όλο τον 19ο αιώνα, οι γυναίκες θεωρούνταν ιδιοκτησία των πατεράδων τους που είχαν δικαίωμα να τις βασανίζουν και συζύγων που μπορούσαν μέχρι το 1995 να τις βιάζουν ατιμώρητα.
Δεύτερη ιστορία. Ο Αλαν Τούρινγκ ήταν μία από τις σημαντικότερες μεγαλοφυΐες του αιώνα. Έφτιαξε το πρώτο computer και αποκωδικοποίησε το Αίνιγμα, τον γερμανικό στρατιωτικό κώδικα, συνεισφέροντας στη νίκη κατά του Άξονα. Ο Τούρινγκ που ήταν gay καταδικάστηκε για «άσεμνες» πράξεις το 1952 και αυτοκτόνησε το 1954.
Λέγεται συνήθως ότι τα δικαιώματα δίνονται στους ανθρώπους λόγω της ανθρώπινης ιδιότητας. Αλλά ξέρουμε τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος; Οι γυναίκες ζητούσαν να τις αντιμετωπίσουν ως ζώα, οι gay ως ανθρώπους και όχι εγκληματίες, οι πρόσφυγες και οι μετανάστες έχουν ελάχιστα δικαιώματα. Ιστορικά μεγάλες κατηγορίες ανθρώπων δεν είχαν και δεν έχουν αναγνώριση της ανθρώπινης ιδιότητας. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα όσοι δεν μιλούσαν τη γλώσσα μας, δεν πίστευαν στη θρησκεία μας, ανήκαν ή ανήκουν σε τάξη, φύλο, χρώμα ή σεξουαλικότητα που οι κυρίαρχες δυνάμεις θεωρούν λαθεμένες, μη φυσιολογικές ήταν αποκλεισμένοι από την «ιδιότητα του ανθρώπου».
Ήταν και είναι όλοι άνθρωποι βιολογικά και οντολογικά, αλλά δεν είχαν καμιά κοινωνική και πολιτική αναγνώριση. Ήταν και είναι άνθρωποι με οποιοδήποτε ορισμό του ανθρώπου χρησιμοποιήσουμε, αλλά ο νόμος τους αντιμετώπιζε και αντιμετωπίζει πολλούς ακόμη ως «γυμνή ζωή». Αυτή είναι η κατάσταση με τους διεμφυλικούς και μεσοφυλικούς συνανθρώπους μας. Η ψήφιση του νομοσχεδίου την περασμένη Τρίτη έχει τεράστια σημασία γι’ αυτούς αλλά και για όλους μας.
Οι trans και intersex είναι άνθρωποι δεύτερης κατηγορίας όχι γιατί δεν έχουν δικαιώματα, αλλά γιατί δεν αναγνωρίζεται το πιο βασικό χαρακτηριστικό της ταυτότητάς τους. Μόνο μετά την αναγνώριση, μόνο όταν οι μαύροι δεν ήταν πια αντικείμενα και δούλοι, οι γυναίκες δεν ήταν ιδιοκτησία των πατεράδων και των συζύγων τους, όταν οι gay και οι trans αναγνωρίζονται ως άνθρωποι αρχίζουμε να συζητάμε τα δικαιώματα που πρέπει να ακολουθούν την ανθρώπινη ιδιότητα: την απαγόρευση της ποινικοποίησης και των διακρίσεων εναντίον τους, τη δυνατότητα να συμμετέχουν πλήρως στον επαγγελματικό και δημόσιο βίο, την πλήρη κοινωνική αποδοχή και την καταδίκη όσων τους προσβάλλουν.
Ακούμε καθημερινά στις ειδήσεις ότι οι έγχρωμοι και οι γυναίκες βρίσκονται κοινωνικά πίσω από τους λευκούς και τους άνδρες σε όλο τον κόσμο, ότι η ισότητα των φύλων στην Ελλάδα υπάρχει μόνο στα χαρτιά. Δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει. Και οι δύο αναγνωρίστηκαν ως πλήρεις άνθρωποι πρόσφατα και απρόθυμα και έτσι καθυστερούν τα δικαιώματα, το πιο βασικό χαρακτηριστικό της ταυτότητάς τους. Τα δικαιώματα δεν «ανήκουν» στους ανθρώπους αλλά συνιστούν τον άνθρωπο. Είμαστε περισσότερο ή λιγότερο άνθρωποι επειδή έχουμε λιγότερα ή περισσότερα δικαιώματα (1).
Ταυτότητα και φύση
Αλλά μπορούμε να γενικεύσουμε. Δεν ερχόμαστε έτοιμοι στον κόσμο, με πλήρη ταυτότητα και αυτοσυνείδηση. Τα αποκτούμε στη διάρκεια της ζωής μέσα και από την αναγνώριση των άλλων. Η ταυτότητά μας κατασκευάζεται μέσα σε έναν διαρκή διάλογο και αγώνα για αναγνώριση με τους άλλους ανθρώπους και τον Μεγάλο Αλλο, τους θεσμούς και τον νόμο. Η ταυτότητά μας δεν είναι στατική, επομένως.
Όταν οι άλλοι αναγνωρίζουν ορισμένα χαρακτηριστικά, ιδιότητες και γνωρίσματα ως δικά μου, με βοηθούν να διαμορφώσω την αίσθηση του εαυτού. Βρίσκεται σε συνεχή κίνηση στη διάρκεια της ζωής μας και αλλάζει καθώς σπουδάζουμε, ερωτευόμαστε, πιάνουμε ή αλλάζουμε δουλειά, αποκτούμε νέους φίλους. Ο νόμος και τα δικαιώματα αποτελούν εργαλείο και αποτέλεσμα σε αυτή τη διαλεκτική. Αυτή η θεμελιώδης αλήθεια και αρχή βρίσκονται πίσω από το νομοσχέδιο για τη φυλομετάβαση.
Να προσθέσω ότι σε μια κοινωνία που περηφανεύεται για την προστασία της ισονομίας και της τυπικής, όχι βέβαια ουσιαστικής, ισότητας, ένα μικρό αποκλεισμένο και αόρατο τμήμα της, εν προκειμένω οι trans και οι intersex, εκπροσωπούν την αρχή της οικουμενικότητας, επομένως αγωνίζονται για όλους μας. Έτσι ήταν στην εποχή τους οι αγώνες για την απελευθέρωση των δούλων, για την απόδοση κοινωνικής ισότητας στις γυναίκες, για την κατοχύρωση της ανθρώπινης ιδιότητας των gay και των εθνοτικών μειονοτήτων. Δεν ήταν αγώνες για ανθρώπινα δικαιώματα, μια πρωτοβουλία του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Ήταν αγώνες για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.
Ακούσαμε πολλά, πρόσφατα, για την ανθρώπινη φύση που καθορίζει αναπόδραστα είτε τις ανισότητες είτε το φύλο μας στη γέννα. Στηρίζονται σε βασική άγνοια της νεωτερικής αντίληψης για τα ανθρώπινα. «Ένα περιστέρι θα πέθαινε από πείνα δίπλα σε μια λεκάνη γεμάτη με τα καλύτερα κρέατα», γράφει ο Ζαν-Ζακ Ρουσό. «Και μια γάτα πάνω σε σωρούς από φρούτα, αν και το καθένα τους θα μπορούσε κάλλιστα να τραφεί από την τροφή που περιφρονεί, αρκεί να αποφάσιζε να τη δοκιμάσει». Ας συγκρίνουμε το περιστέρι και τη γάτα με τον απεργό πείνας, το μάρτυρα της πίστης του έθνους ή της ιδεολογίας.
Τα ζώα υπακούουν στη φύση, ακολουθούν τον νόμο που έχει οριστεί γι’ αυτά, δεν μπορούν να τον παραβιάσουν. Ο άνθρωπος, αντίθετα, είναι ελεύθερος ακόμα και να πεθάνει από ελευθερία. Η ελευθερία σημαίνει αυτονομία, επιλογή να πάει κανείς ενάντια στην ανάγκη, την επιθυμία ή το έθιμο, που λέει στον απεργό πείνας να σταματήσει να υποφέρει, να φάει, να πιει, να ζήσει.
Η ουσία του ανθρώπου, η ανθρώπινη φύση, είναι η ικανότητά του να απομακρύνεται από τους φυσικούς ή τους κοινωνικούς κώδικες –τη «δεύτερη φύση»– και να αρχίζει ξανά και ξανά. Η φύση καθορίζει το ζώο. Η βούληση και ο αυτοπροσδιορισμός τον άνθρωπο. Αυτό, λοιπόν, κάνει το νομοσχέδιο για τη φυλομετάβαση. Επιτρέπει στους συνανθρώπους μας να αναγνωριστούν νομικά ως άνθρωποι και κάνοντάς το μας κάνει όλους περισσότερο ανθρώπους.
(1) Κώστας Δουζίνας, «Το τέλος των δικαιωμάτων του ανθρώπου», Παπαζήσης.
*Άρθρο του Κώστα Δουζίνα. Δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 16/10/2017.
