ὃς ἂν στασιαζούσης τῆς πόλεως μ[η] θῆται τα ὅπλα μηδε μεθ’ ἑτέρων
τυραννίδι, ἢ συγκαθιστῇ την τυραννίδα, ἄτιμον εἶναι
Νόμος του Σόλωνα, Αριστοτέλους Aθηναίων Πολιτεία, 8.5
Την 1η Ιουνίου του 2011, 32 γνωστά δημοσια πρόσωπα πολλοί τιμημένοι με κυβερνητικές θέσεις, μόνιμη παρουσία στα μεγάλα κανάλια και ερευνητικά κονδύλια δημοσίευσαν το μανιφέστο «Τολμήστε», μια απάντηση στους αγανακτισμένους και το «Αγανακτήστε» του Stephan Hessel. Η δήλωση καλούσε κυβέρνηση, αντιπολίτευση και πολίτες, να παραμερίσουν τις «ιδιοτέλειες, τις προσχηματικές αντιμαχίες και τις αγκυλωμένες στο παρελθόν ιδεολογικές και πολιτικές περιχαρακώσεις» και να αναλάβουν επιτέλους στο ακέραιο τις ευθύνες τους. «Ο τόπος χρειάζεται μια ηγεσία ευθύνης και εθνικής ανασυγκρότησης» κατέληγαν «που, σε συνεργασία με τους ευρωπαίους εταίρους μας, θα κάνει τα απαραίτητα για τη σωτηρία.»
Στις 14 Οκτωβρίου 2013 πολλοι εκ των 32 υπέγραψαν την έκκληση των 58 και βρήκαν την υπεύθυνη ηγεσία που ζητούσαν στον καθρέφτη τους. “Στην κρίση οι Έλληνες είναι υπεύθυνοι και άτυχοι. Υπεύθυνοι για τις εθνικές ολιγωρίες, άτυχοι γιατί στη δύσκολη στιγμή βρήκαν απέναντι τους μια Ευρωπαϊκή Ένωση αιφνιδιασμένη, μυωπική, συντηρητική, διαιρεμένη και αναδιπλωμένη στους εθνικισμούς της.” Ευτυχώς όμως που βρίσκονται οι 58 που “προτάσσοντας την κοινή μοίρα, όχι την ιδιοτέλεια” αναλαμβάνουν αποφασιστικά την ευθύνη και υπογράφουν την πρόσκληση “με μόνο το δικαίωμα που μας δίνει η πολύχρονη παρουσία και έγνοια μας” για την Ελλάδα.
Τι συνεβη μεταξύ του 2011 και 2013 που μεταμόρφωσε τους διανοούμενους σε πρωτόλειους πολιτικούς; Τι δίνει στους 32 ή τους 58 το δικαίωμα να κάνουν μαθήματα στους Έλληνες; «Ως υπεύθυνοι πολίτες νοιώθουμε την ανάγκη να μιλήσουμε, καθώς οι φωνές του λαϊκισμού και της ανευθυνότητας κυριαρχούν στο δημόσιο λόγο». Αυτό που μετατρέπει τους 32 ή τους 58 σε συλλογικό υποκείμενο είναι η ευθύνη. Ευθύνη, υπευθυνότητα (και τα αντίθετά τους) είναι τα συστατικά της δήλωσης και των δηλούντων. Εχουμε λοιπον μια κυκλικη (αυτο)νομιμοποιηση: Η υπεύθυνη θέση της δήλωσης αποδειχνει οτι οι υπογράφοντες ειναι υπεύθυνοι πολίτες. Ταυτόχρονα ως γνωστοί απο παλια «υπεύθυνοι πολίτες», οι 32 ή οι 58 διατυπώνουν αναγκαστικα υπεύθυνες θέσεις.
Οι ανακυκλωμενοι 32 ή 58 μας δίνουν την ευκαιρία να εξετάσουμε την ευθύνη των διανοούμενων και γενικότερα την ηθική στην περίοδο της κρίσης. Δύο είδη διανοούμενου ευδοκιμούν σημερα στα ΜΜΕ: ο διανοουμενος/υποστήριγμα και ο διανοουμενος/διασκεδαστής. Η πρώτη κατηγορία, συνήθως οικονομολόγοι, νομικοί και ψυχολόγοι, γνωμοδοτουν για την υλικη ή ψυχική υγεια των Ελληνων, τα κυρια γνωστικα πεδία που χρησιμοποιει η εξουσια για να ελέγχει πληθυσμους και ατομα. Επιβεβαιώνουν συνηθως κάποια κοινοτοπία, στηρίζοντας και εξορθολογίζοντας τα συμπέρασματα του δημοσιογράφου. Οι «διασκεδαστές», κυρίως ιστορικοί και κοινωνιολόγοι, παρουσιάζουν σειρές για τη «δόξα της Ελλάδας» ή το «μεγαλειο της βρετανικής αυτοκρατορίας», συνδυάζοντας το απλοϊκό με το εντυπωσιακό και την ακαδημαϊκή εξειδίκευση με ελαφρα μεταμφιεσμένες κατεστημένες απόψεις. Δεν ανταποκρίνεται πια ο διανοούμενος λοιπον στην ηρωική μορφή ενός Μπέρτραντ Ράσελ ή ενός Ζαν-Πολ Σαρτρ. Εφ’ όσον δηλώνει ειδικός, είτε πληρώνεται από το κράτος είτε όχι, ο διανοούμενος πρέπει να απέχει από ηθικές αρχές και πολιτικές δεσμεύσεις και να παρουσιάζεται ως ουδέτερος και αντικειμενικός. Οπως γραφαμε στο προηγουμενο, η μίκρο-εξουσια του ωφειλεται στην πεποίθηση ότι η ιδεολογία έχει τελειώσει και η πολιτική έχει γίνει μια τεχνοκρατική διαδικασία διαχείρισης της οικονομίας.
Σε στιγμές κρίσης ομως η μάσκα της ουδετερότητας πέφτει και η ηθική έρχεται στην επιφάνεια. Οταν αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση αναγκης, η ουδετερότητα και η σιωπη αποκαλυπτονται ως μεταμφίεσεις ιδεολογικής μεροληψίας. Ο ισχυρισμός περί ‘αντικειμενικης’ γνωσης, μια αξιωση παντοτε προβληματική στις κοινωνικες επιστημες, γίνεται τωρα ο ίδιος πεδίο αντιπαράθεσης. Ο Τσακαλωτος και ο Στουρναρας ειναι και οι δυο καλοι οικονομολόγοι, ο Χρυσογονος και ο Μανιτακης καλοι συνταγματολόγοι. Ξεκινουν ομως απο αντιθετες αξιωματικες παραδοχες και αυτο οδηγει σε διαφορετικα συμπεράσματα. Οπως ελεγε ο Μαξ Βεμπερ, καλοπιστη «εμμενής» κριτικη υπαρχει αν ανηκουμε στην ιδια θεωρητικη σχολη. Οταν ομως διαφερουνε οι θεμελιωδεις παραδοχες, ας πουμε ο ενας πιστευει οτι την ιστορια κινει η παλη των ταξεων ενώ ο αλλος οι αποφασεις ιδιωτων και αγορών, δεν μπορει να υπαρξει διάλογος, μονο αντιπαραθεση. Και όπως γνωρίζουμε, οι εξαιρετικές καταστάσεις που ζούμε σήμερα είναι ο καλύτερος οδηγός για να κατανοήσουμε τις φυσιολογικές εποχές.
Τι ειδους ηθικης υπηρετουν οι ‘υπευθυνοι’ 32 ή 58; Ας διαβάσουμε τα κείμενα τους συστηματικά. Ευθύνη υπάρχει, μας λενε, όταν παραμεριστούν «ιδιοτέλειες, προσχηματικές αντιμαχίες, υπολογισμοί, συμψηφισμοί, ιδεολογικές και πολιτικές περιχαρακώσεις», και προχωρήσουμε σε «συντονισμένες ενέργειες, βασισμένες σε ένα νέο πνεύμα ομοψυχίας». Ο μεροληπτικός και κακός βιόκοσμος του Ελληνα πρεπει να συγκρουσθει με το καθολικό και το ιδεατό. Αλλά τι είναι το καθολικό; Είναι η τυπική καθολικότητα ενός καρτεσιανού cogito, κάποιας αφηρημενης μορφης; Όχι βέβαια, μιας και πρέπει να αντιπαρατεθεί με «ιδεολογικούς υπολογισμούς» και «ιδιοτέλειες» και οπως ξερουμε τα επι μερους συμφεροντα ευκολα και κυνικα καταλαμβανουν και επικαλυπτουν τις ηθικες μεγαλοστομίες.
Τι μπορεί λοιπον να είναι αυτό που ενώ βρίσκεται στη μερική και μεροληπτική ελληνική πραγματικότητα μπορεί να την ξεπεράσει σώζοντας τη χώρα; Οι 32 το κατονομάζεουν θαραλεα: θυσίες. Για να σωθεί η Ελλάδα πρέπει ορισμένοι να θυσιαστούν για όλους μας. Οι θυσίες είναι ταυτόχρονα το αποτρόπαιο κακό για μερικούς και η καθολική σωτηρία για όλους. Εγιναν βεβαια πολλες θυσιες μεταξυ της δηλωσης των 32 και της ανακυκλωμενης των 58, απο τους ανεργους, τους απορους, τους αστεγους, τους μεταναστες που πνιγονται. Τα ιδια θυματα, οι ιδιοι θυτες: η ιδια τυχη περιμενει παντα τις Ιφιγενειες.
Ας παμε λοιπόν σ’αυτούς που κατα τους 32 ή 58 είναι «ανευθυνοι», οπως ο Ζιζεκ, ο Νέγκρι, η Μπατλερ, ο Αγκαμπεν, ο Μπαλιμπαρ, η Σπιβακ ολη δηλαδη η πακόσμια διανόηση που στέκεται διπλα στην Ελληνική αριστερά. Μετά τον Μισέλ Φουκό, είναι δύσκολο να υποστηρίξουμε την αποψη του Νόαμ Τσομσκι οτι δουλεια των διανοουμενων ειναι «να λένε την αλήθεια στην εξουσία». Η πεποίθηση ότι η εξουσία και η γνώση είναι εξωτερικές και αντιπαλες δεν πείθει πια. Η σχεση τους ειναι στενη, η εξουσια δημιουργει γνωση και η γνωση αναπαραγει την εξουσια. Στο κείμενό του Τι είναι κριτική ο Φουκό υποστήριζει ότι κριτική σημαίνει να καλλιεργούμε την «τεχνη της αντιστασης» προς τον τροπο που μας κυβερνουν και μας ελεγχουν. Στο σεμινάριο Για την Υπεράσπιση της Κοινωνίας ο Φουκό προσθετει:
Ο ρόλος του διανοούμενου δεν είναι ενος νομοθέτη ή φιλοσόφου που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα, μιας μορφής που εκπροσωπεί την ειρήνη και την ανακωχή. Το ζητούμενο δεν είναι να τοποθετηθεί κανείς ανάμεσα στους αντιπάλους, στο κέντρο και από πάνω τους, να επιβάλει έναν καθολικο νόμο και να ανακαλύψει μια συμφιλιωτική τάξη. Το ζητούμενο είναι να επινοησουμε ενα ασυμμετρο νομο, να εγκαθίδρυσουμε μια αλήθεια που θα δινει δυναμη, μια αλήθεια-όπλο και ένα μοναδικό νομο. Το υποκείμενο που μιλάει [ο διανουμενος δηλαδη] είναι εμπόλεμο.
Ο ρόλος του «υπεύθυνου» είναι να μας κάνει να ξεχνουμε ότι ειμαστε «εμπόλεμοι», μιλόντας συνεχεια για «αντικειμενικές» αλήθειες και τη σωτηρία της χώρας. Για τον Έντουαρντ Σαΐντ, απο την αλλη «ο ρόλος του διανοούμενου βρίσκεται στην κόψη». Ειναι ένας σύγχρονος Ρομπέν των Δασών που δίνει φωνή σε εκείνους που αλλιώς δεν θα μπορούσαν να ακουστούν.
Πρέπει λοιπόν απέναντι στην αυτάρεσκη «ευθύνη» των 32 ή 58 να αντιπαρατάξουμε την ηθικη της ‘ανευθυνοτητας’. Στα αγγλικά και τα γαλλικά, η λέξη «ευθύνη» – responsibility – συνδέεται ετυμολογικά με την «απάντηση» – response. Είσαι υπεύθυνος όταν απαντάς σε ένα (ηθικό) αίτημα. Το αίτημα μπορεί να έρχεται από την εξουσία και την κοινοτυπια της ορθοδοξιας ή από τον άλλο. Όταν η ευθύνη κατάφασκει στις εντολές της εξουσίας δεν είναι ηθική. Σ’ αυτή την περίπτωση, η ηθική στάση είναι η ανευθυνότητα. Ηθική ευθύνη είναι το να πεις ναι στο αίτημα του πένητος, του ανεργου η του αποκλεισμένου.
Το καθολικό αναδύεται πάντοτε μέσα από τον βιόκοσμο, οταν ενα μερικο – ενας ανθρωπος, μια ομαδα, ενα κομμα – υιοθετει μια ηθικη αξια, π.χ. την ισοτητα, η γενίκευση της οποιας εξαλειφει τα συμπτωματα και μειωνει τις αιτιες της καταπιεσης και της εκμεταλλευσης. Για να μείνουμε στην Ευρώπη πρέπει να αλλάξουμε την Ευρώπη, εμείς οι «παραβατικοί και αμαρτωλοί» Έλληνες ως αντιπρόσωποι της ευρωπαϊκής καθολικότητας που την πρόδωσαν οι φιλελεύθεροι και σοσιαλδημοκράτες, αρχικοι θεματοφύλακες της ελευθερίας και της αδελφότητας. Η μόνη ηθική αρχή που μπορεί να γίνει καθολικεύσιμη πολιτική πρόταση, ξεκινάει από αυτούς που θυσιάζονται καθημερινα: τους αποκλεισμένους, τους νέους, τους ανέργους, τους μετανάστες, αυτους που πνιγονται στο Αιγαιο. Όταν οι θυσιασμένοι γίνουν οι αντιπρόσωποι του καθολικού, όταν δηλαδή η σωτηρία και η αξιοπρέπεια της χώρας οριστεί ως το τέλος του αποκλεισμού, τότε θα μπορούμε να μιλάμε για «πολιτική ευθύνης» και «υπεύθυνους πολίτες». Η ευθύνη θα ξαναγίνει αυτό που είναι, ηθικό κάλεσμα του άλλου και τάση του εαυτού προς το κοινο καλό.
Πρέπει να προσθεσουμε ότι στον ύστερο καπιταλισμό ειμαστε οι περισοτεροι εν δυναμει διανοούμενοι, όχι μόνο οι πανεπιστημιακοί και οι εξπερ. Δουλευουμε ολοι σχεδον με το μυαλο και τις τεχνολογιες, ειμαστε δικτυωμενοι, οριζοντια συνεργαζομενοι, με υπολογιστες και κονωνικα μεσα. Η αντίσταση, λένε ο Φουκό και ο Ντελέζ, έρχεται πριν την εξουσία. Διανοούμενοι λοιπόν είναι αυτοί που συντάσσονται με τους αποκλεισμένους, αυτοί που εκφράζουν την καθολική ηθική αρχή και όχι ίδια συμφέροντα. Ευθύνη και ανευθυνότητα δεν ανήκουν σε κατηγορίες ανθρώπων (του στιλ «αυτό είναι τέχνη γιατί το έφτιαξε καλλιτέχνης») ούτε σε κατηγορίες λόγου («αυτό είναι έργο τέχνης άρα ο δημιουργός του είναι καλλιτέχνης»). Ως ηθικές έννοιες ορίζονται με βάση το αίτημα του πενητος αλλου στο οποίο ανταποκρίνονται (ας το πούμε την Χριστιανικη αξία), την αρχή την οποία εφαρμόζουν (το γενικευσιμο της απαντησης) και το αποτέλεσμα που επιδιώκουν (την ανατροπή του αποκλεισμού). Μέχρι να πετυχουμε αυτα η ευθυνη του διανοουμενου, δηλαδη ολων μας, ειναι ακολουθωντας τον νομο του Σολωνα, να παρουμε μερος στον αγωνα, ‘εμπολεμοι’ ή αλλοιως ηθικοι και ανεύθυνοι.
*Άρθρο του Κώστα Δουζίνα. Δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 04 Μαρτίου 2014.
