Στο προηγούμενο μιλήσαμε για τη σχέση της ζωής και του έργου του Μαρξ που μας υποχρεώνουν να αναδιατυπώσουμε κάποιες από τις βασικές αρχές του μαρξισμού (http://www.efsyn.gr/arthro/i-epistrofi-toy-marx-1). Στο πιο πετυχημένο πολιτικό του δοκίμιο, τη «18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη», βρίσκουμε την πασίγνωστη φράση ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται την «πρώτη φορά ως τραγωδία, τη δεύτερη ως φάρσα».
Ο Μαρξ καταγγέλλει την απλοϊκή ιδέα ότι η επανάσταση του 1848 ήταν μια επανάληψη του 1789. Ηταν ένα πανέξυπνο φιλοσοφικό λάθος. Ο Χέγκελ είχε υποστηρίξει ότι μια ριζική αλλαγή πρέπει να επαναληφθεί για να πετύχει, μια και την πρώτη φορά η κοινωνία δεν είναι έτοιμη να την αποδεχτεί. Μόνο η δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα επέτρεψε στον Αύγουστο να γίνει καίσαρας και να ιδρύσει την αυτοκρατορία. Η άποψη του Χέγκελ ισχύει. Μόνο αν η Αριστερά κερδίσει ξανά, η ριζική αλλαγή στη χώρα μας θα βάλει ρίζες.
Το δοκίμιο είναι σημαντικό και για άλλον λόγο. Θεμελίωσε την πολιτική του 20ού αιώνα, συνδέοντας τα πολιτικά κόμματα με τα ταξικά συμφέροντα: οι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστές εκπροσωπούν τους εργάτες, οι δημοκράτες τους αστούς, οι μοναρχικοί τους καπιταλιστές, οι συντηρητικοί τους μεγάλους γαιοκτήμονες. Για τους εργαζόμενους στις υπηρεσίες, την κυρίαρχη δραστηριότητα στον αναπτυγμένο καπιταλισμό, είχε μόνο περιφρόνηση: «Από την πόρνη ώς τον Πάπα, έχουμε μια κρίσιμη μάζα από σκουπίδια», γράφει ο Μαρξ. Ταυτόχρονα όμως εισάγει στο «Grundrisse» την έννοια της «γενικής διάνοιας», της διαδικασίας και του προϊόντος της συλλογικής γνώσης.
Στον βιομηχανικό καπιταλισμό, οι μηχανές ήταν δημιουργήματα της επιστήμης και της τεχνολογίας. Σήμερα όμως η γενική διάνοια αποτελεί βασική παραγωγική δύναμη. Η επιστήμη, η νοητική εργασία, οι ιδέες και οι λέξεις αποκτούν άμεση υλική πραγματικότητα. Η γενική διάνοια δεν βρίσκεται πια στο σταθερό κεφάλαιο των μηχανών, αλλά ενσωματωμένη στη ζωή των εργαζομένων. Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, η οικονομία της γνώσης αποτελούν τη φυσική κατάληξη της θεωρίας της γενικής διάνοιας. Τα πολιτικά αποτελέσματα ανατρέπουν όμως την κλασική ανάλυση.
Η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού είναι μισθωτοί. Η κοινωνία διατρέχεται από διαφορές, εντάσεις και συγκρούσεις μεταξύ τάξεων, επαγγελμάτων και κλάδων που δεν ακολουθούν την κλασική μαρξιστική ανάλυση: άνεργοι εναντίον εργαζομένων, δημόσιοι εναντίον ιδιωτικών υπαλλήλων, υψηλόμισθοι εναντίον χαμηλόμισθων, επιχειρηματίες εναντίον επαγγελματιών. Η πολυδιάσπαση δεν επιτρέπει την αντιστοίχιση τάξης, ιδεολογίας και κόμματος. Τίποτε δεν εγγυάται ότι το μικρό εισόδημα ή η χαμηλή θέση στην εργατική ιεραρχία οδηγεί στην Αριστερά.
Εθνοτικές, θρησκευτικές, έμφυλες και πολιτιστικές εντάσεις υπερισχύουν συχνά της ταξικής. Αυτό σημαίνει ότι το πολιτικό υποκείμενο δεν συνίσταται στις σχέσεις παραγωγής, αλλά στην πολιτική διαίρεση της κοινωνίας, με τη σύγκλιση κλάδων, τάξεων και επαγγελμάτων στον λαϊκό πόλο και την αντιπαράθεσή του με τους «από πάνω». Για να πετύχει η διαίρεση, η γραμμή πρέπει να ουδετεροποιεί, έστω προσωρινά, τις τοπικές εντάσεις και κλαδικές αντιπαλότητες. Το τι θα εμφανιστεί ως το αντίπαλο δέος, ο κοινός εχθρός, εξαρτάται από τις συνθήκες και τους πολιτικούς υπολογισμούς. Η διαίρεση αποτελεί τον κύριο τρόπο αντιμετώπισης της πολυδιάσπασης που αποτρέπει άμεσες ταξικές ή ιδεολογικές συγκλίσεις.
Μήπως όμως, βασισμένη στη λαϊκότητα, η διαίρεση υποσκάπτει την απαραίτητη συναίνεση για την οποία τόσα ακούμε τελευταία; Ο Μαρξ ήταν ασύγκριτος λιβελογράφος, οι προσβολές και η ειρωνεία του στηριγμένες στις τεράστιες γνώσεις, στην ευστροφία και στο πνεύμα του. Οταν η Αριστερά αντιμετωπίζει πολυμέτωπη ταξική επίθεση, απαντάει με λαϊκή αντεπίθεση, τη remonstrado όπως την είπαν οι Podemos. Δεν φτιάχνονται μεγάλες λαϊκές συμμαχίες με όρους αστικής ευγένειας.
Βάση και εποικοδόμημα
Οι σχέσεις παραγωγής, η οικονομική δομή της κοινωνίας αποτελούν τη βάση στην οποία θεμελιώνεται το νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα
Η γνωστή μεταφορά αποτελεί μια απλούστευση. Οδήγησε στην υπερεκτίμηση της οικονομίας και των οικονομικών, της πιο απατηλής των επιστημών. Στα πιο πολιτικά και ιστορικά γραπτά του, ο Μαρξ δίνει όλα τα στοιχεία για την απόρριψη του απλοϊκού αρχιτεκτονήματος.
Ενας φιλόσοφος παράγει ιδέες, ένας ποιητής ποιήματα, ένας παπάς κηρύγματα. Ενας εγκληματίας παράγει εγκλήματα. Αλλά παράγει επίσης την αστυνομία και την ποινική δικαιοσύνη, τους χωροφύλακες, τους δικηγόρους, τους δικαστές, τους εκτελεστές, τους ενόρκους, τον καθηγητή που δίνει διαλέξεις για το ποινικό δίκαιο και γράφει συγγράμματα που γίνονται εμπορεύματα
Οι δραστηριότητες αυτές βοηθούν την ανάπτυξη «των ικανοτήτων του ανθρώπινου νου, δημιουργώντας νέες ανάγκες και νέους τρόπους ικανοποίησής τους».
Τα εκλεπτυσμένα μηχανήματα βασανιστηρίων του Μεσαίωνα και της Ιεράς Εξέτασης βοήθησαν στην ανάπτυξη της μηχανικής και της τεχνολογίας, προσθέτει ο Μαρξ. Χωρίς τα εργαλεία της σύνθλιψης των δακτύλων δεν θα είχαμε τις βίδες και τις μηχανές. Χωρίς το Ρωμαϊκό Δίκαιο που δημιουργεί το υποκείμενο των δικαιωμάτων και της ιδιοκτησίας, δεν θα είχαμε καπιταλισμό στηριγμένο στην προσφορά και τη ζήτηση, στην ανταλλαγή των εμπορευμάτων. Το Δίκαιο ρυθμίζει τις σχέσεις παραγωγής, τα επαγγέλματα βοηθούν τον καταμερισμό της εργασίας και την ανάπτυξη των δυνάμεων παραγωγής. Αντί να καθορίζεται από την οικονομική βάση, το εποικοδόμημα καθοδηγεί τη βάση. Υπάρχει διαλεκτική αλληλεπίδραση, όχι μονόδρομος.
Ερμηνεύουμε ή αλλάζουμε τον κόσμο;
«Οι φιλόσοφοι έχουν ερμηνεύσει μόνο τον κόσμο με διάφορους τρόπους, το σημείο είναι να τον αλλάξουμε». Σήμερα πρέπει να αντιστρέψουμε την πασίγνωστη 11η Θέση για τον Feuerbach: Πρέπει να επανερμηνεύσουμε τον κόσμο για να μπορέσουμε να τον αλλάξουμε. Η επανερμηνεία της κοινωνίας γίνεται με τον αγώνα για την ηγεμόνευση της κοινής λογικής, που αποτελεί το κέντρο της φαντασιακής τάξης. Εχει πραγματολογικά (τι είναι αλήθεια, τι ψέμα), ιδεολογικά (τι είναι δίκαιο και άδικο) και ηθικά (τι είναι ορθό και σωστό, τι απαγορευμένο) στοιχεία.
Σε αντίθεση με τη Δεξιά, η Αριστερά παραμέλησε την προσπάθεια να χτίσουμε μια νέα κοινή λογική που μιλάει στην ψυχή των πολιτών. Η Αριστερά πρέπει να απευθυνθεί στο μυαλό και το συναίσθημα, να επανασημειοδοτήσει την κοινωνική θρησκευτικότητα και τον λαϊκό πατριωτισμό, να πειραματιστεί με τη δημοκρατία ως μορφή ζωής. Πρέπει να ξαναχτίσουμε τις κοινότητες που καταστρέφει ο νεοφιλελευθερισμός.
Το μεγάλο διακύβευμα για την Αριστερά είναι να συνδυάσουμε την πορεία προς την κοινωνική απελευθέρωση, την ισοδημοκρατία, με την ταυτότητα των πολιτών, τις προσδοκίες, τους φόβους, τις επιθυμίες τους. Δεν είναι τα οικονομικά συμφέροντα που προσδιορίζουν αποκλειστικά την ιδεολογική και εκλογική ηγεμονία. Αν ήταν έτσι, δεν θα είχαμε Brexit. Ο τόπος στον οποίο ξεκίνησαν ο καπιταλισμός και ο νεοφιλελευθερισμός ψήφισε ενάντια στις συμβουλές και τα συμφέροντα του συνόλου της καπιταλιστικής τάξης.
Χρειάζεται επομένως να ανανεώσουμε τον στρατηγικό μας στόχο, να κάνουμε μια ρεαλιστική ουτοπία ορίζοντα της καθημερινής μας πρακτικής. Το μακροπρόθεσμο μέλλον της χώρας θα παιχτεί στον χώρο της λαϊκής αντιπαράθεσης, στον αγώνα των ιδεών και του ήθους. Πρέπει να φανταστούμε, να προγραμματίσουμε, να ξεκινήσουμε μια νέα πνευματική αναγέννηση απαραίτητη σύντροφο της δίκαιης ανάπτυξης. Σ’ αυτό έχουμε μαζί μας το πνεύμα του παθιασμένου, ασυμβίβαστου, αδιάλλακτου Μαρξ. Εμείς φτιάχνουμε τον κόσμο στον οποίο θέλουμε να ζήσουμε. Αν δεν έχουμε δρόμο, ανοίγουμε μονοπάτι καθώς το περπατάμε. Σ’ αυτή την πορεία, ιδέες, παραδόσεις, αξίες είναι τόσο σημαντικές όσο και οι σχέσεις παραγωγής. Ετσι τιμάμε τον hard rocker Μαρξ, παρά τις αποτυχίες του υπαρκτού μαρξισμού.
* Άρθρο του Κώστα Δουζίνα στην Εφημερίδα των Συντακτών. Δημοσιεύτηκε στις 29/10/2018.
