Γράφαμε στο προηγούμενο ότι η Aριστερά πρέπει να αντισταθεί και να αντιστρέψει την «πνευματική μιζέρια» που μας περικυκλώνει. «Μια Aριστερά χωρίς ενεργό όραμα, με το εγγενές ηθικό και αισθητικό του στοιχείο, μπορεί εύκολα να διολισθήσει σε έναν οικονομισμό διαφορετικό στο περιεχόμενο, αλλά ομόλογο κάθε μορφής που ιεραρχεί αποκλειστικά την οικονομία» (http://www.efsyn.gr/arthro/dikaii-anaptyxi-kai-pneymatiki-anagennisi). Χρειαζόμαστε μια πολιτιστική αναγέννηση.
Στις λατινογενείς γλώσσες υπάρχουν δύο λέξεις για τον πολιτισμό: civilisation και culture. Η ρομαντική kultur αποτελείται από τις κοινές αξίες, νοήματα και σύμβολα ενός λαού. Εκφράζει την παράδοση και το πνεύμα του, ό,τι τον κάνει μοναδικό.
Η culture αποτελεί τον συνολικό τρόπο ζωής, υλικό νοητικό και πνευματικό, ενός λαού ή κοινότητας. Οι «πολιτισμικοί πόλεμοι» (culture wars) που ταλαιπωρούν τις ΗΠΑ και αποφασίζουν συχνά τις εκλογές αποτελούν συγκρούσεις κοινωνικών ομάδων (αντρών και γυναικών, άσπρων και μαύρων, straight και gay). Εχουν ως διακύβευμα το τέλος των διακρίσεων και την αναγνώριση της διαφορετικότητας μεταξύ κοινωνικών ομάδων που έχουν ριζικά διαφορετικές αντιλήψεις για τις αξίες και την ταυτότητά τους.
O πολιτισμός ως civilisation αναφέρεται σε αξίες, έργα και πρακτικές που είναι κοινές μεταξύ ομάδων και λαών και δεν αντανακλούν τις ιδιαιτερότητες, αλλά την ομοιότητά τους. Ο Μπετόβεν ή ο Σέξπιρ ανήκουν στη γερμανική ή αγγλική culture, αλλά συνιστούν ταυτόχρονα μέρη του παγκόσμιου civilisation. Ο αστικός κόσμος έχει πολιτισμό, ο λαός έχει κουλτούρα. Το τραγούδι «Εγώ δεν πάω Μέγαρο, θα μείνω με τον παίδαρο» το εκφράζει. Ο «κουλτουριάρης» είναι κάποιος που ενώ ανήκει στον λαό, τον περιφρονεί προσποιούμενος υπεροπτικά ότι γνωρίζει τα μυστικά του πολιτισμού.
Σε μας ο συνδυασμός καθολικού πολιτισμού και ιδιαίτερης «κουλτούρας» φτιάχνει αυτό που λέμε «κοινωνικό έθος». Το ατομικό ήθος είναι ο χαρακτήρας, το θεμέλιο της ιδιαιτερότητας και μοναδικότητάς μας. Το κοινωνικό έθος αποτελεί τη βάση της κατανόησης του κόσμου, τι είναι καλό και τι κακό, τι αλήθεια και ψέμα, τι ωραίο και άσχημο. Αποτελείται από άρρητες αξίες, προϊδεασμούς και προ-κρίσεις που μαθαίνουμε στην οικογένεια, στο σχολείο, στη γειτονιά. Δεν περιγράφονται συνήθως σε εγχειρίδια, ούτε διδάσκονται τυπικά, αλλά αποκτούνται με μαθητεία, μίμηση των μεγάλων και επανάληψη των πράξεών τους.
Πηγάζουν επομένως από την παράδοση της κοινότητας, τον ορίζοντα αξιών και αρχών των οικείων, τον συνεκτικό δεσμό τού συν-ανήκειν. Είναι η «κουλτούρα» μας. Στη διαδικασία ωρίμανσης, στη δουλειά, στο Πανεπιστήμιο, στον δημόσιο βίο, το ήθος έρχεται σε σύγκρουση με το γνωσιολογικά γενικό και το ηθικά καθολικό. Η ταυτότητά μας βρίσκεται συνεχώς σε κίνηση, σε διάλογο και αγώνα για αναγνώριση με γνώριμους και κοντινούς αλλά και με ξένους.
Το κοινωνικό έθος
Τρία είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του ελληνικού έθους ή πολιτισμού: φιλία, φιλοτιμία, φιλοξενία. Η φιλία αποτελεί το θεμέλιο της κοινωνικότητάς μας, έκφραση της οντολογικής κατανόησης ότι πριν από μένα έρχεται ο άλλος, η μητέρα, που μου δίνει ύπαρξη και ταυτότητα. Είμαστε πάντα μαζί και εξαρτιόμαστε από τον άλλο. Η φιλοτιμία είναι το πάθος για την τιμή και την αξιοπρέπεια, που εμφανίζεται ως τελειοθηρία. Ικανοποιούμαι όταν κάνω καλά οτιδήποτε κάνω, απολαμβάνω την αυταξία της πράξης πέρα και έξω από το αποτέλεσμά της. Η φιλοτιμία είναι ανταποδοτική, αλλά χωρίς ωφελιμιστικούς υπολογισμούς.
Αποτελεί σχέση αμοιβαιότητας χωρίς ανταλλακτική αξία. Εκφράζει το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι ens creans και ens creatum: ον που δημιουργεί και δημιουργείται. Είμαστε όλοι καλλιτέχνες και τεχνίτες που με τα έργα μας σμιλεύουμε τον εαυτό μας. Τέλος, η φιλοξενία. Οταν ο άλλος έρχεται στον τόπο μου για δουλειά, επίσκεψη ή τουρισμό, η πρώτη αντίδραση είναι να τον καλωσορίσουμε. Η φιλοξενία κρύβει αλλά και αποκαλύπτει τη βαθιά γνώση ότι είμαστε κι εμείς ξένοι, ο ξένος βρίσκεται μέσα μας, είμαστε ξένοι στον εαυτό μας. Οταν οι τρεις φιλίες γενικεύονται γίνονται θρησκευτική φιλανθρωπία και μετά κοσμική αλληλεγγύη.
Η πάλη για την κοινή λογική
Η διάκριση civilisation και culture ή η ανάλογη μεταξύ «υψηλού» και «χαμηλού» πολιτισμού εγκαταλείφτηκε ευτυχώς. Ο Σέξπιρ και τα κόμικς, το ραπ και ο Μπετόβεν, ο Σεζάν και το γκράφιτι, το βίντεο αρτ και ο Μπέργκμαν συνωστίζονται και αλληλο-αντιγράφονται σε πινακοθήκες και παλαιοπωλεία, σε σινεμά και κρεβατοκάμαρες, σε Mέγαρα και laptops. Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε πια έναν «καθαρό» πολιτισμό από την ιδεολογία και την επικοινωνία, τις δικτυώσεις και τα κοινωνικά μέσα.
«Πολιτισμός» είναι το mise en scène μιας κοινωνίας, ο τρόπος που αναπαριστά συμβολικά και νοηματοδοτεί τον εαυτό της. Δίνει μορφή σε ιδέες και αρχές, νομοθετεί και σκηνοθετεί, συγκεντρώνει και φανερώνει τη σχέση εαυτού και άλλου. Οπως λέει ο Λεφόρ, η ανθρωπότητα ανοίγεται σ’ ένα ξέφωτο που δεν δημιούργησε η ίδια. Είμαστε ριγμένοι στη συμβολική τάξη τόπου και χρόνου σαν σ’ ένα αρχαίο ποταμό. Ο πολιτισμός ανοίγει έναν κόσμο, μας εισάγει σ’ αυτόν. Εμείς, με τη σειρά μας, τον ξαναφτιάχνουμε με τη δύναμη του φαντασιακού.
Αυτός ο ανοιχτός πολιτισμός δέχεται μεγάλη επίθεση από τον ύστερο καπιταλισμό. Ο άνθρωπος της νεοφιλελεύθερης λογικής είναι μια μηχανή επιθυμίας. Οτιδήποτε θέλει μπορεί να γίνει δικαίωμα, κεκτημένη απόλαυση, να αναβαθμιστεί ως ηθική δράση του μηδενιστή και του κυνικού. Αλλά η επιθυμία είναι αχόρταγη. Μόλις αποκτήσω το αντικείμενο του πόθου μετακινείται σε άλλο, σε ένα σπιράλ επιθυμίας-απόλαυσης-ματαίωσης. Στην κρίση ο κτητικός ατομισμός μεταμορφώνεται στην αμυντική περίκλειση της γυμνής ζωής, της κατάστασης ανάγκης, της επιβίωσης του ισχυρότερου.
Αυτή είναι η καπιταλιστική τελική λύση. Η καταστροφή των κοινοτήτων δεν αποτελεί παράπλευρη απώλεια, αλλά το κεντρικό σχέδιο της νεοφιλελεύθερης βιοπολιτικής που διαλύει το κοινωνικό έθος στην προσπάθεια να μεταμορφώσει την ανθρώπινη οντολογία. Ετσι προωθεί την «οντολογική» άποψη ότι η ανθρώπινη φύση είναι ανταγωνιστική, επομένως «επιστημονικά» οι αγορές αποτελούν τον αποτελεσματικότερο και δικαιότερο τρόπο διανομής.
Οσοι χάνουν στον οικονομικό πόλεμο είναι «ηθικά» οι «ανάξιοι φτωχοί» και αξίζουν τη μοίρα τους. Σταδιακά οι φιλίες δίνουν τη θέση τους στην απόσυρση από τα κοινά. Η φιλοτιμία στον ωφελιμισμό: τα πάντα έχουν ανταλλακτική αξία, αλλά τίποτα δεν έχει αξία. Η φιλοξενία στην ξενοφοβία: ο ξένος είναι εχθρός ή όργανο στα σχέδιά μου. Η φαντασιακή τάξη αποσαθρώνει το κοινωνικό έθος, επιβάλλοντας μια μορφή μελαγχολίας και πνευματικής μιζέριας.
Αυτή η φαντασιακή τάξη που επικαθορίζει την κοινότοπη λογική της εποχής μας αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή για την Αριστερά. Δεν αρκεί να ανατρέψουμε την οικονομική καταστροφή. Πρέπει να υφάνουμε εκ νέου τον κοινωνικό ιστό. Η αδιαπραγμάτευτη πολιτικο-ηθική μας αρχή βρίσκεται δίπλα στους πιο αδύναμους και αόρατους. Πρέπει να συνδυαστεί με την επέκταση της δημοκρατίας, τη μετουσίωσή της από πολιτειακό σύστημα σε συνολικό τρόπο ζωής.
Για να γίνει αυτό, το αριστερό φαντασιακό πρέπει να χτίσει άλλες αλήθειες, άλλη ηθική, άλλη αισθητική. Παρά τις επιθέσεις, η κοινότητα, ο πολιτισμός και το έθος παραμένουν βασικοί πόροι για την κοινωνική ανανέωση. Η Αριστερά ανασυντάσσει τις κοινότητες, απευθύνεται στο μυαλό και το συναίσθημα, συνομιλεί και επανασημασιοδοτεί την κοινωνική θρησκευτικότητα, τον δημοκρατικό και διεθνιστικό πατριωτισμό. Αυτοί είναι οι δικοί μας «πόλεμοι των πολιτισμών».
*Άρθρο του Κώστα Δουζίνα στην Εφημερίδα των Συντακτών. Δημοσιεύτηκε στις 24 Σεπτεμβρίου 2019.
