Ας ξεκινήσω με ένα φιλοσοφικό αξίωμα. Η ελευθερία δεν μπορεί να ανθίσει χωρίς ισότητα και η ισότητα δεν υπάρχει χωρίς ελευθερία. Ο Étienne Balibar επινόησε τον όρο «ισοελευθερία» που εξελίχθηκε σε «ισοδημοκρατία». Τον 19ο αιώνα, οι φιλελεύθεροι φανατικοί εχθροί της δημοκρατίας φοβούμενοι ότι η επέκταση του δικαιώματος ψήφου στους φτωχούς, τους άκληρους και τις γυναίκες θα οδηγούσε στην κατάργηση της ιδιοκτησίας και στην εξουσία του όχλου. Αυτό βέβαια δεν έγινε. Αλλά η συνεχής διεύρυνση και εμβάθυνση της δημοκρατίας μετέτρεψε την ισότητα και την ελευθερία από αρχικά αντίθετες σε ξαδέλφες.
Η σχέση είναι τόσο στενή που όταν η μία αξία χάνεται και η άλλη υποχωρεί. Ο σοβιετικός κομμουνισμός απέρριψε την πολιτική ελευθερία και δημιούργησε τις κομματικές ελίτ, το αντίθετο της ισότητας. Ο καπιταλισμός απορρίπτει την ισότητα και οδηγεί στην ανελευθερία της ακραίας φτώχειας και της δομικής ανεργίας. Η ισότητα και η ελευθερία είναι λοιπόν φιλοσοφικά αδιαχώριστες.
Το αίτημα και ο αγώνας για ισότητα ήταν και είναι πολιτικό. Το πρώτο άρθρο της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα δηλώνει ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι. Η δήλωση δεν περιγράφει την πραγματικότητα. Δεν γεννιόμαστε ελεύθεροι, αλλά απολύτως εξαρτημένοι από όσους μας φροντίζουν. Δεν γεννιέται το παιδί στην Μάντρα ίσο με το παιδί στην Εκάλη, ούτε το παιδί του εφοπλιστή ίσο με αυτό του ναυτεργάτη. Η δήλωση δεν είναι περιγραφική αλλά επιτελεστική, κάλεσμα σε δράση: «Ας δράσουμε πολιτικά για να κατακτήσουμε την ισότητα και την ελευθερία». Αυτή είναι η κατηγορική επιταγή της Αριστεράς. Η Δεξιά όχι μόνο δεν την αποδέχεται, αλλά προωθεί την ανισότητα.
Ο Thomas Piketty, στο σημαντικό του βιβλίο Το Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα, καταγράφει την ιστορική εξέλιξη των ανισοτήτων και ερμηνεύει τα αίτιά τους σε μια από τις σημαντικότερες κριτικές του σύγχρονου καπιταλισμού. Οι ανισότητες πλούτου αυξάνονται αν το ποσοστό κέρδους είναι μεγαλύτερο από το ποσοστό οικονομικής μεγέθυνσης. Αυτό συμβαίνει μόνιμα στις κοινωνίες μας και μεγαλώνει τις ανισότητες. Ένα τοις εκατό του παγκοσμίου πληθυσμού κατέχει το 50% του παγκοσμίου πλούτου, δηλώνει η Oxfam, επιβεβαιώνοντας το σύνθημα των μεγάλων αντιστάσεων του 2011-2014 που διατείνονταν πως «είμαστε το 99%». Αν κοιτάξουμε την Ελλάδα, το Gini coefficient, ο πιο αποτελεσματικός τρόπος μέτρησης της ανισότητας, την κατατάσσει στη θέση 140 μεταξύ 180 χωρών, ενώ στην ΕΕ στη θέση 21 μεταξύ 28 χωρών. Το Ίδρυμα Bertlesman, σε πρόσφατη έρευνα για την κοινωνική δικαιοσύνη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κατατάσσει την Ελλάδα στην τελευταία θέση, όπου ήταν και πριν την κρίση. Γράφει: «Η αμέλεια των προηγούμενων κυβερνήσεων για μέτρα κατά της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού άφησαν τους πιο ευάλωτους απροετοίμαστους να αντιμετωπίσουν τα αποτελέσματα της κρίσης». Η πολιτική και οικονομική ελίτ και οι πολιτικές της απέτυχαν διαχρονικά. Σήμερα υπόσχονται πάλι business as usual. Δεν μπορούμε να τους εμπιστευτούμε το μέλλον μας.
Οι ανισότητες είναι καταστροφικές, ηθικά, πολιτικά και οικονομικά μιλώντας. Πολιτικά, υπάρχει βαθειά αντίφαση μεταξύ της δημοκρατίας, που αναγνωρίζει την πολιτική ισότητα, και της τεράστιας οικονομικής ανισότητας του ύστερου καπιταλισμού. Οι διευρυνόμενες ανισότητες πλούτου και εισοδήματος απειλούν την δημοκρατία και γίνονται το θερμοκήπιο ακροδεξιών, ξενοφοβικών και ρατσιστικών ιδεών. Οικονομικά, η αναδιανομή του εισοδήματος εις βάρος των μισθωτών και η στασιμότητα των λαϊκών εισοδημάτων μετά το 1989 οδήγησε στον υπερδανεισμό των λαϊκών νοικοκυριών και τη φούσκα του χρηματιστηρίου που, όταν «έσκασε», οδήγησε στη χρηματοπιστωτική κρίση. Η δομική αντίφαση του παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελευθερισμού έχει ως αποτέλεσμα οι ανοικτές αγορές, σύνορα και εμπόριο, να οδηγούν αδήριτα σε ανεργία και ανισότητες. Το πείραμα απέτυχε για τους πολλούς, αλλά πλούτισε τους λίγους. Σταδιακά και χαμηλόφωνα εγκαταλείπεται από τους εφευρέτες του. Αλλά στην Ελλάδα κάποιοι θέλουν να διατηρήσουν τα μνημόνια μετά θάνατον, συνταγματοποιώντας τα.
Αναγνώριση και αναδιανομή
Η κοινωνική δικαιοσύνη οργανώνεται γύρω απο δύο πρακτικές: αναγνώριση των ταυτοτήτων και αναδιανομή του πλούτου. Οι εξισωτικές πολιτικές αφορούν και το σώμα και την γλώσσα, και την ύλη και το πνεύμα. Η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου που βρίσκεται πίσω από τη φιλελεύθερη άποψη της τυπικής ισότητας έχει οδηγήσει στην αύξηση των ανισοτήτων. Αλλά φιλοσοφικά η ισότητα προηγείται του συμβολαίου και καθοδηγεί την ανθρώπινη συνύπαρξη και τους πολιτικούς αγώνες. Αποτελεί την πρωταρχική κοινωνική συνθήκη που προωθεί τη μέριμνα για τον άλλο, τη συλλογική προσπάθεια για το κοινό καλό και τις κοινοτικές εντάξεις. Η πρωταρχική στροφή προς τον άλλο αναδύεται στις χιλιάδες καθημερινές πράξεις αγάπης, αρωγής και στοργής των ανθρώπων. Δεν προέρχεται από συμβατικούς υπολογισμούς αλλά από την ηθική της ισότητας.
Η ιδέα της ισότητας είναι απλή: καθένας μας μετράει για ένα και κανένας περισσότερο από ένα. Δεύτερον, καθένας μας είναι μοναδικός. Αλλά η μοναδικότητα του εαυτού δημιουργείται μέσα από τις σχέσεις με τους άλλους. Ο άλλος, που με την αναγνώρισή του συνεισφέρει στην δημιουργία της ταυτότητας μου, είναι αναπόσπαστο κομμάτι του εαυτού. Η ισότητα είναι επομένως οντολογική, προ-πολιτική, υπάρχει πριν κάθε κοινωνικό συμβόλαιο και οικονομικό σύστημα. Η έγνοια για τον άλλο, που συναντάμε σε εκατοντάδες καθημερινές πράξεις αγάπης, αποτελεί πρωταρχική ανθρώπινη τάση. Όταν έρχεται ο πένητας, ο πρόσφυγας, ο καταδιωγμένος και μου λέει «σώσε με», «δώσε μου φαγητό και στέγη», η τάση προς ισότητα δίνει την πρώτη απάντηση. Η αλληλεγγύη προς του πρόσφυγες αναδεικνύει το μέρος εκείνο της ύπαρξης που συνήθως επικαλύπτεται από την καπιταλιστική ορμή του προσωπικού συμφέροντος, αλλά δεν εξαλείφεται.
Μέλημα της Αριστεράς είναι η συνεχής μείωση της ανισότητας, το κλείσιμο της ψαλίδας μεταξύ πλουσίων και φτωχών, που έγινε χάσμα τα χρόνια της λιτότητας. Οι προτάσεις του Σύριζα για την συνταγματική αναθεώρηση θεσμοποιούν την επίθεση στην ανισότητα ενισχύοντας μια σειρά κοινωνικών δικαιωμάτων στην υγεία και την κοινωνική πρόνοια. Προστατεύουν την εργασία και εγγυώνται ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης. Απαγορεύουν την ιδιωτικοποίηση του νερού και της ενέργειας. Η ικανότητα πληρωμής δεν αποτελεί προϋπόθεση για την ικανοποίηση της ανάγκης για ιατρική περίθαλψη ή φοίτηση στα πανεπιστήμια. Για την Αριστερά, τα κοινωνικά δικαιώματα δεν είναι δευτερεύοντα ούτε αποτελούν δίκτυ ασφαλείας για τους φτωχούς συμπολίτες μας, μια παραλλαγή φιλανθρωπίας. Η συνταγματοποίηση τους αποτελεί τμήμα του σταδιακού κοινωνικού μετασχηματισμού προς το σοσιαλισμό με δημοκρατία. Η ισότητα αποτελεί το αξιακό μας θεμέλιο.
Το ηθικό έλλειμμα της Δεξιάς
Διαμετρικά αντίθετη, η Νέα Δημοκρατία περιορίζει την κοινωνική πολιτική λόγω της συνταγματοποίησης των ισοσκελισμένων προϋπολογισμών, της ελευθερίας ανταγωνισμού και των κερδοφόρων πανεπιστημίων. Αλλά ο λεγόμενος «χρυσός κανόνας» είναι χρυσός μόνο για τους σύγχρονους Μίδες. Έτσι η Ν.Δ. εισάγει το νεοφιλελευθερισμό στο Σύνταγμα, όπως απαιτούσε ο κ. Σόιμπλε και το ΔΝΤ. Αν δεν είναι ισοσκελισμένος, θα κοπούν μισθοί και συντάξεις, μας είπαν στην Επιτροπή της αναθεώρησης του Συντάγματος. Αλλά επειδή η ανισότητα προσβάλει την ηθική προδιάθεση πρέπει να δικαιολογηθεί με διάφορα έωλα επιχειρήματα.
Έτσι ο κ. Μητσοτάκης δήλωσε ότι οι ανισότητες στηρίζονται στην ανθρώπινη φύση. Ακούμε ότι η ανισότητα συμφέρει τους φτωχούς, γιατί ο πλούτος διαχέεται προς τα κάτω, ή ότι η φτώχεια οφείλεται στην τεμπελιά και την έλλειψη ικανοτήτων. Αποτελούν όλα αποτέλεσμα άγνοιας βασικών αρχών της ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας, καθώς και συναισθηματικής σκληρότητας.
Χρειαζόμαστε ένα νέο κοινωνικό κράτος σε συνθήκες δημοσιονομικής στενότητας. Φανταστείτε μια απεργία των χρηματιστών ή των ασφαλιστών και μια άλλη των νοσοκόμων ή των σκουπιδιάριδων. Ποια θα σταματήσει τη ζωή της πόλης;
Ένα μεγάλο μέρος των πετυχημένων, πετυχαίνουν στις πλάτες των άλλων, που συνήθως περιφρονούν. Τις μεγαλύτερες παροχές παίρνουν όσοι είναι στην κορυφή της πυραμίδας. Αλλα δεν αναγνωρίζουν την εξάρτησή τους από τις νοσοκόμες, τους δασκάλους, τους πυροσβέστες, τις καθαρίστριες. Η παραγωγικότητά τους εξαρτάται από την υποαμειβόμενη δουλειά όλων αυτών χωρίς τους οποίους μια πόλη δεν μπορεί να λειτουργήσει.
Το μόνο που μπορεί να αλλάξει αυτή την πολιτικά και ηθικά απαράδεκτη κατάσταση είναι η πολιτική δράση που στοχεύει στον συνολικό μετασχηματισμό των οικονομικών και κοινωνικών συστημάτων που αναπαράγουν και μεγαλώνουν τις ανισότητες. Ο αγώνας άρχισε το 2015 και πρέπει να συνεχίσει το 2019.
*Άρθρο του Κώστα Δουζίνα στα Ενθέματα-4ος κύκλος. Δημοσιεύτηκε στις 5 Μαΐου 2019.
