Πόσο διαφορετική είναι η Ευρώπη σήμερα από αυτή πριν δεκαπέντε χρόνια. Το 2000 οι Γερμανοί διανοούμενοι Γιούργκεν Χάμπερμας και Ούλριχ Μπεκ υμνούσαν την ανατολή ενός «νέου ευρωπαϊκού αιώνα». Εθνικισμοί και ξενοφοβίες είχαν εγκαταλειφθεί, παλιοί εχθροί συνεργάζονταν, γρήγορα η Ευρωπαϊκή Ένωση θα γινόταν η ισχυρότερη οικονομική δύναμη στον κόσμο. Οι αρχές της δημοκρατίας, της ευημερίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της πολυπολιτισμικότητας που ενέπνεαν την ΕΕ αποτελούσαν φάρο ελπίδας. Η Ευρώπη ήταν το μοντέλο του μέλλοντος για την ανθρωπότητα.
Η πραγματικότητα είναι τόσο διαφορετική σήμερα. Η ΕΕ δεν είναι πλέον μοντέλο, αλλά δυσλειτουργικός οργανισμός που έχει προδώσει τις ιδρυτικές αρχές του: οικονομική σταθερότητα και ευημερία βασισμένες στην αλληλεγγύη και το σεβασμό για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη κοινωνική δικαιοσύνη. Οι πρόσφατες επιθέσεις των οικονομικών και πολιτικών ελίτ της ΕΕ προς τους λαούς της Μεσογείου, δείχνουν ότι τα θεμέλια της Ευρώπης τρίζουν.
Η Ευρώπη βρίσκεται σε σταυροδρόμι. Αλλά η ιδέα της Ευρώπης σε σταυροδρόμι ή σε κρίση δεν είναι νέα. Η Ευρώπη είναι σταυροδρόμι. Το όνομα και η ιδέα της Ευρώπης ήταν εφευρέσεις της ανατολικής Μεσογείου. Μία ετυμολογική ρίζα της «Ευρώπης» είναι η λέξη «έρεβος», το σκοτάδι μετά τη δύση του ήλιου. Οι Ίωνες της Μικράς Ασίας αποκάλεσαν πρώτοι «Ευρώπη» τη γη στις δυτικές ακτές του Αιγαίου όπου δύει ο ήλιος. Η Ευρώπη, η όμορφη κόρη ενός βασιλιά της Φοινίκης, γεννήθηκε στην Τύρο του Λιβάνου. Την απήγαγε ο Δίας, βασιλιάς των θεών, μεταμορφωμένος σε ταύρο, και την πήρε στην Κρήτη. Η μυθολογική Ευρώπη δεν είναι Ευρωπαία αλλά Φοινίκισα. Το ίδιο ισχύει σ΄ όλες τις πλευρές. Η Ευρώπη ενώθηκε πολιτικά από την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, και πολιτιστικά, με τον εκχριστιανισμό, στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο ιδρυτής της Ρώμης ήταν ο Αινείας, εξόριστος από την Τροία. Ο Ιησούς ήταν Εβραίος προφήτης. Η Ευρώπη είναι δημιούργημα μη Ευρωπαίων, ταξιδευτών και μυστικιστών. Όλοι ξεκίνησαν από τη Μεσόγειο, το μέσον της γης, τον ομφαλό του κόσμου.
Τα λιμάνια της Μεσογείου υπήρξαν φιλόξενο καταφύγιο μεταναστών και προσφύγων αλλά και τόπος αναχωρήσεων. Τα πλοία των ανακαλύψεων, της κατάκτησης και της αποικιοποίησης αναχωρούσαν από μεσογειακά λιμάνια, στις ελληνο-λατινο-ιβηρικές ακτές. Κατά τον Πωλ Βαλερύ, τα ίδια καράβια μετέφεραν εμπορεύματα και ιδέες, αγαθά και επιστήμες, κάνοντας τη Μεσόγειο κέντρο παραγωγής και εξάπλωσης εμπορίου και πολιτισμού. Το 1830, ο φιλόσοφος Χέγκελ έλεγε τη Μεσόγειο κέντρο της παγκόσμιας ιστορίας. Το 1960, ο ιστορικός Φερνάντ Μπρωντέλ την είπε «απαστράπτον κέντρο» της γης. Αν η Μεσόγειος είναι το μέσον της γης, είναι επίσης η καρδιά και ο γεννήτορας της Ευρώπης.
Κι όμως, τα ευρωπαϊκά κράτη είναι άρρωστα: η ίδια η Ευρώπη βρίσκεται σε κρίσιμη κατάσταση. Έτσι άρχισε ο Γερμανός φιλόσοφος Έντμουντ Χούσερλ τη περίφημη του «διάλεξη στη Βιέννη» με τίτλο «Η Φιλοσοφία και η Κρίση του Ευρωπαϊκού Ανθρωπου» το 1935. Ο γερμανοεβραίος Χούσερλ είχε ήδη απολυθεί από το Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Ο θάνατός του το 1939 τον γλίτωσε από την εμπειρία του πολέμου και του Ολοκαυτώματος. Όμως, στη συγκεκριμένη ομιλία διαγιγνώσκει τα αποτρόπαια τεκταινόμενα ως προσωρινή απόκλιση από την «ιδέα της Ευρώπης».
Η ιδέα της Ευρώπης αντιπροσωπεύει την αλήθεια και το καθολικό, αυτό που υπερβαίνει τις τοπικές και περιορισμένες εξαρτήσεις. Σκοπός της ευρωπαϊκής ιστορίας, ισχυρίζεται ο Χούσερλ, είναι η αναζήτηση της αλήθειας πέρα από τοπικές όψεις και μερικές δεσμεύσεις. Η ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη δημιούργησαν πρώτες μία αμερόληπτη οπτική και εξερεύνησαν την καθολική ενότητα των όντων. Η αλήθεια είναι το δώρο των Ελλήνων στην Ευρώπη, και των Ευρωπαίων στην ανθρωπότητα. Η ιδέα της Ευρώπης εγκαταλείπει τις τοπικές, περιορισμένες, εθνοτικές ή θρησκευτικές διαφορές και οικοδομεί μια αυθεντικά καθολική ανθρωπότητα. Η φιλοσοφία αναπήδησε στην Ελλάδα κόντρα στην ορθοδοξία ως πρόσκληση εξερεύνησης και βίου βασισμένου σε καθολικές ιδέες. Όταν η αλήθεια έγινε πρακτικό καθήκον, οδήγησε στη δημοκρατία και στο αίτημα λογοδοσίας και δημόσιας ευθύνης για τις πεποιθήσεις και τις πράξεις μας.
Ευρώπη λοιπόν σημαίνει το αέναο καθήκον της αυτο-δημιουργίας κρατών και εαυτών που υπόσχεται την αυτοπραγμάτωση της ανθρωπότητας. Η Ευρώπη είναι συνεπώς όχι μόνο μία ήπειρος αλλά και ένα ιδανικό, μία «πνευματική γεωγραφία». Η ανθρωπότητα θα πραγματωθεί όταν η ιδέα της Ευρώπης γίνει παγκόσμια. Η Ευρώπη είναι το τέλος της ανθρωπότητας.
Ποιος είναι ο ρόλος των μη Ευρωπαίων στο ευρωπαϊκό καθήκον της αέναης αυτό-δημιουργικότητας; Η καθολική κλίση προς την αλήθεια, τη φιλοσοφία και την επιστήμη δεν ανήκει σε κάποιο συγκεκριμένο έθνος. Παρόλα αυτά, η ελληνική δημιουργία και η ευρωπαϊκή κληρονομιά είναι μοναδικές. Καμία παρεμφερής ιδέα, άξια του ονόματος «φιλοσοφία», δεν εμφανίστηκε στην Ινδία ή την Κίνα, ισχυρίζεται ο Χούσερλ. «Εκεί βρίσκεται κάτι μοναδικό, που όλες οι άλλες ανθρώπινες ομάδες νοιώθουν επίσης απέναντί μας, κάτι που πέρα από κάθε σκοπιμότητα, γίνεται κίνητρο γι’ αυτές – παρά την θέλησή τους να διατηρήσουν την πνευματική τους αυτονομία – να εξευρωπαΐζονται συνεχώς, ενώ εμείς, αν κατανοούμε τον εαυτό μας ορθά, δεν θα ινδοποιηθούμε ποτέ, για παράδειγμα». Αν η Ευρώπη καταδεικνύει την ενότητα της πνευματικής ζωής και της δημιουργικής δραστηριότητας, οι «Εσκιμώοι ή οι Ινδοί ή οι συνεχώς περιπλανώμενοι Τσιγγάνοι δεν ανήκουν σε αυτήν.»
Ας περάσουμε από τον Χούσερλ του 1935 στο 2010 ή και στο 2014. Στις 13 Σεπτεμβρίου, μια Ευρωπαία επίτροπος αποκάλεσε «ντροπή» την απέλαση 1.000 Ρομά από τη Γαλλία και τη συνέκρινε με αυτή των Εβραίων από τη Γαλλία του Βισύ. Ο υπουργός Πιέρ Λελούς απάντησε με σφοδρότητα: «Η Γαλλία είναι η μητέρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων…όχι ο άτακτος μαθητής της τάξης τον οποίον πρέπει να νουθετήσει ο καθηγητής, ούτε ο εγκληματίας μπροστά στον εισαγγελέα». Η απέλαση και η γενικότερη αντιμετώπιση των Ρομά συμβολίζει την ιστορία της Ευρώπης. Ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η ταπείνωση αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρώπης. Ο Χούσερλ και ο Λελούς αποκαλύπτουν ένα αισχρό μυστικό στην καρδιά της. Ο φόβος και το μίσος προς τον ξένο είναι ταυτόχρονα εγγενές χαρακτηριστικό και ο μεγαλύτερος εχθρός της Ευρώπης. Η Ελλάδα και η Ευρώπη ήρθαν από αλλού, από την Ασία και την Ανατολή. Είμαστε κληρονόμοι αυτής της ιστορίας, παιδιά της Ευρώπης, της μυθικής μητέρας μας. Το ταξίδι της από την Τύρο στην Κρήτη την εισήγαγε σε άλλους ανθρώπους, πολιτισμούς και ιδέες. Το ίδιο έκαναν και τα ταξίδια μεσογειακών θαλασσοπόρων. Η αναχώρηση από την εστία και το οικείο, ηθελημένη ή βίαιη, μετανάστευση ή απέλαση, είναι συστατικό της Μεσογειακής ύπαρξης.
Ο Σοφοκλής περιέγραψε τον Έλληνα ως «παντοπόρο άπορο». Ταξιδεύει παντού αλλά δεν νοιώθει πουθενά σπίτι του. Το ταξίδι μπορεί να είναι κυκλικό-επιστροφής όπως του Οδυσσέα, ή γραμμικό-νομαδικό όπως του Αβραάμ. Και στις δύο περιπτώσεις, ο ξεριζωμός, η μεσογειακή μοίρα, υποχρεώνει τον εξόριστο και τον μετανάστη να ατενίζει το σκοτάδι της Δύσης, με το βλέμμα πάντα μπροστά, πέρα από τον ορίζοντα. Αυτός ο πρωταρχικός ξεριζωμός, ο διαχωρισμός από το οικείο, ο πλους σε ό,τι δεν είναι παρόν και πάντα θα έρχεται σ’ ένα μέλλον γεμάτο υπόσχεση και κίνδυνο, περικλείει την ιδέα της Ευρώπης. Κι όμως, σήμερα η θάλασσά μας έχει γίνει μία αστυνομευόμενη συνοριακή γραμμή, όπου οι μετανάστες, ακολουθώντας τους ανέμους που πλοήγησαν την Ευρώπη, τον Αινεία και τις αμέτρητες γενιές μεσογειακών ναυτικών, αφήνονται να πνιγούν από τους λιμενοφύλακες και τις κυβερνήσεις μας.
Η έκθεση σε διαφορετικούς νόμους, έθιμα και θεούς γέννησε την ελληνική υπέρβαση του τοπικού και μερικού υπέρ του καθολικού και κοινού. Δίδαξε επίσης τους ταξιδευτές ότι υπάρχουν διαφορετικές συνήθειες και αλήθειες, διαφορετικοί τρόποι προσέγγισης του καθολικού. Η ελληνική φιλοσοφία εισήγαγε την ετερότητα στην λογική του λόγου. Το ταξίδι σε ξένες χώρες οδηγεί στην αυτο-αποξένωση. Φιλοσοφία είναι ο δρόμος και ο τρόπος της θάλασσας.
Η ευρωπαϊκή ταυτότητα σχηματίζεται πάντα σε σχέση με το άλλο, το μη ευρωπαϊκό. Ευρώπη σημαίνει έκθεση στο άλλο, το ξένο, και σε ό,τι είναι άλλο εντός του εαυτού. Είμαστε υπεύθυνοι για το αέναο καθήκον της φαντασιακής ανασύστασης της ανθρωπότητας. Αλλά είμαστε και ένοχοι για τις φρικαλεότητές μα, στις κατακτήσεις, στις αποικίες, στις γενοκτονίες, τα ολοκαυτώματα, στην εκτόπιση και εξευτελισμό των Ρομά. Το ταξίδι της απαχθείσας Ευρώπης από τους Φοίνικες στους Έλληνες συμβολίζει την κινητικότητα των Ευρωπαίων αλλά ίσως και κάτι σκοτεινότερο. Θρηνούμε την αρπαγή και το βιασμό της Ευρώπης, της αρχέγονης μητέρας μας. Έχουμε εσωτερικεύσει αυτό το πρωταρχικό έγκλημα, όπως η φροϋδική πατροκτόνα συμμορία των αδερφών. Αυτοί δολοφόνησαν τον πατέρα και δημιούργησαν την ηθική, εμείς λαμβάνουμε εκδίκηση για την παραβίαση της μητέρας με την επιβολή της φρικαλέας μοίρας της σε άλλους.
Έτσι μπορεί να εξηγηθεί το «παράδοξο» του Χούσερλ να εξυμνεί την καθολικότητα και την αλήθεια αλλά να τις αποδίδει αποκλειστικά στους Έλληνες και τους Ευρωπαίους. Η Ευρώπη εκπροσωπεί την ροπή προς την καθολικότητα, το αέναο καθήκον εξανθρωπισμού της ανθρωπότητας. Ιστορικά, όμως, η ανθρωπότητα έχει χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα για τον οντολογικό διαχωρισμό σε πλήρεις ανθρώπους, ελάσσονα ανθρωπότητα και στους αποκλεισμένους από το ανθρώπινο. Ξεπέρασε τον καταστροφικό δυισμό η Ευρωπαϊκή Ένωση;
Αριθμοί και άνθρωποι
Γράψαμε ότι ο Γερμανός φιλόσοφος Χούσερλ υποστήριξε το 1935 στην περίφημη «διάλεξη της Βιέννης» ότι η ευρωπαϊκή κρίση ήταν αποτέλεσμα μιας λανθασμένης στροφής στον ορθολογισμό του Διαφωτισμού. Οι επιστημονικοί και τεχνολογικοί θρίαμβοι, η τελειοποίηση των μαθηματικών και της γεωμετρίας μας έκανε να προσεγγίζουμε τη φύση και τον άνθρωπο, το αντικείμενο και το υποκείμενο, με τον ίδιο εργαλειακό ορθολογισμό. Αλλά ο άνθρωπος έχει προθέσεις, γεννά νοήματα και αξίες, δεν είναι απλό αποτέλεσμα φυσικών ή χημικών διεργασιών. Η ουσία του ανθρώπινου κόσμου δεν είναι υλική αλλά πνευματική και χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση από εκείνη των θετικών επιστημών.
H σημερινή κρίση της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρουσιάζει ομοιότητες καθώς ό,τι απομένει από την ιδέα της Ευρώπης διαφθείρεται από τις ορθοδοξίες της Ένωσης. Στις 29 Απριλίου 2014, ο κ. Στουρνάρας δήλωσε ότι «Δεν παίζουμε με το ευρώ. Δεν παίζουμε με το νόμισμα, με τα ιερά και τα όσια». Υπάρχει προηγούμενο. Το 2009, ο Ζαν-Κλωντ Τρισέ, τότε πρόεδρος της ΕΚΤ, έδωσε μία διάλεξη για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η διάλεξη ήταν ένα συνονθύλευμα κοινοτοπιών και τσιτάτων για το μεγαλείο και την πολυμορφία της Ευρώπης, από τον Ακινάτη στον Βαλερύ, και από τον Χούσερλ στον Ντεριντά. Ο επίλογος με τίτλο «η επίκληση της καθολικότητας από την ευρωπαϊκή κουλτούρα» υποστηρίζει ότι η ΕΕ μπορεί να συγκριθεί με το έθνος – αν δεν το έχει ήδη αντικαταστήσει – και το μέλλον ανήκει στο «κοινό της πρόγραμμα» που δεν είναι άλλο από «το κοινό νόμισμα». Θα συνεχίσουμε να παρέχουμε το ευρώ ως το «μοναδικό και αναντικατάστατο αγκυροβόλιο» θριαμβολογούσε ο τραπεζίτης. Αν για τον Τρισέ η Νομισματική Ένωση είναι η νέα ευρωπαϊκή καθολικότητα για τον κ. Στουρνάρα το ευρώ έχει αντικαταστήσει τα θεία. Η τραπεζική αυτή διεθνής αποτελεί την έσχατη έκπτωση του νεοφιλελεύθερου μηδενισμού. Μόνο νούμερα και στατιστικές μετρούν -πλεόνασμα, αγορές, success story – και όχι οι ανθρώπινοι καημοί, ελπίδες και ανάγκες. Η ανταλλακτική αξία έχει γίνει η νέα ιδέα της Ευρώπης. Ο Όσκαρ Ουάιλντ έλεγε ότι η Βρετανοί και οι Αμερικάνοι είναι δύο λαοί που τους χωρίζει μια κοινή γλώσσα. Στη δική μας περίπτωση, είμαστε δεκαεπτά λαοί που μας χωρίζει ένα κοινό νόμισμα.
Εδώ συναντάμε την επικαιρότητα του Χούσερλ. Τα νεοφιλελεύθερα μαθηματικοποιημένα χρηματοπιστωτικά μοντέλα, βασισμένα σε ορθολογικές προσδοκίες και αντικειμενικούς υπολογισμούς, παρουσιάζονται από τις εθνικές και ευρωπαϊκές ελίτ ως επιστήμη. Υποτίθεται ότι τα μοντέλα αυτά μπορούν να προβλέπουν και να ελέγχουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, οδηγώντας με μαθηματική ακρίβεια στην ανάπτυξη και την ευημερία παρά τις τεράστιες ανισότητες που δημιουργούν. Η οικονομία έχει φυσικοποιηθεί, η ορθολογικότητα της φυσικής και των μαθηματικών εφαρμόζεται στις κοινωνικές σχέσεις και την ανθρώπινη συμπεριφορά. Η πολιτική πρέπει να λειτουργεί ως εκτεταμένη επιχείρηση δημοσίων σχέσεων για να πειστούν οι πολίτες ότι οι διαλυμένες πιθανότητες ζωής τους είναι αναγκαίες και αναπόφευκτες.
Η έλλειψη του δήμου
Εκτός από την φιλοσοφία, στην Ελλάδα γεννήθηκε και η πολιτική – η τέχνη της πόλης – και η δημοκρατία – το «κράτος» του «δήμου». Όπως λεέι ο Ζακ Ρανσιέρ, ο δήμος έγινε κράτος όταν εκείνοι που δεν έχουν θέση στην άσκηση της εξουσίας, ούτε είχαν στο παρελθόν, απαίτησαν να αναγνωριστούν ως εταίροι στη λήψη αποφάσεων. Ο δήμος περιλαμβάνει τον καθένα και τον οποιονδήποτε και ενσαρκώνει την καθολικότητα της κοινότητας ενάντια στα μερικά συμφέροντα των κυβερνώντων. Η πολιτική είναι λοιπόν ένα βραχυκύκλωμα ανάμεσα στο καθολικό και το μερικό.
Ο Γερμανός κοινωνιολόγος Ούλριχ Μπεκ ανοίγει το πρόσφατο βιβλίο του «Γερμανική Ευρώπη» περιγράφοντας τη δυσπιστία του όταν άκουσε στις ειδήσεις τον Φεβρουάριο του 2012 ότι «σήμερα η Ομοσπονδιακή Βουλή θα αποφασίσει το μέλλον της Ελλάδας». Ο Μπεκ υποστηρίζει ότι το Ευρωπαϊκό οικοδόμημα δεν έχει καμία δημοκρατική νομιμοποίηση. Η εξουσία του στηρίζεται αποκλειστικά στην οικονομική δύναμη και τα συμφέροντα της Γερμανίας. Εδώ ακουμπάμε το δεύτερο μεγάλο συστατικό της κρίσης. Όλες οι σημαντικές νεωτεριστικές ιδέες, από τα ανθρώπινα δικαιώματα ως τη λαϊκή κυριαρχία, το έθνος και τον σοσιαλισμό προωθήθηκαν αρχικά από διανοούμενους και πολιτικές ελίτ αλλά κατόρθωσαν να εμπνεύσουν τους λαούς. Κάτι τέτοιο δεν έγινε με την ΕΕ. Οι ελίτ έχουν εξευρωπαϊστεί αλλά οι λαοί δεν έχουν ακολουθήσει. Αντίθετα, όταν χάθηκαν δουλειές με την παγκοσμιοποίηση, όταν κτυπήθηκε το βιοτικό επίπεδο των πολιτών με την κρίση βασικός υπεύθυνος θεωρήθηκε η ΕΕ.
Δεν δημιουργήθηκε λοιπόν Ευρωπαϊκός δήμος και απέτυχε η – περιορισμένη και αλαζονική – προσπάθεια των ελίτ να κατασκευάσουν μια αίσθηση κοινής ιστορίας, συνείδησης και ταυτότητας. Ο Χάμπερμας υποστήριξε πρόσφατα ότι ένας φιλελεύθερος «συνταγματικός πατριωτισμός» κοινών δικαιωμάτων και νομικών διαδικασιών θα μπορούσε να φτιάξει ένα νέο είδος δήμου. Η ιδέα μπορεί να ακούγεται προοδευτική στο Βερολίνο, όπου ο εθνικισμός έχει επανειλημμένα μεταστραφεί σε γενοκτονία, αλλά δεν συνεπαίρνει τις Παρισινές και Λονδρέζικες συνοικίες, ούτε τα Πατήσια και το Περιστέρι. Όταν η κρίση διέλυσε τα λίγα κοινωνικά δικαιώματα που είχαν επιβιώσει την θατσερική επίθεση, το μέλλον της «πραγματικά υπαρκτής» Ευρώπης σκοτείνιασε. Δεν είναι να απορεί κανείς γιατί ο εθνικισμός έχει πάρει τα πάνω του. Πίσω από κάθε άνοδο της άκρας δεξιάς υπάρχει μια αποτυχία της δημοκρατίας.
Η έλλειψη δημοκρατίας
Οι διάφορες πρόσφατες προτάσεις για έξοδο της ΕΕ από την κρίση υποστηρίζουν ότι τα δομικά προβλήματα της νομισματικής ένωσης μπορούν να αντιμετωπιστούν με μεγαλύτερη οικονομική ολοκλήρωση και στενότερη πολιτική ένωση. Αλλά μια πολιτικά ενωμένη Ευρώπη πρέπει να αντιμετωπίσει αυτό που ονομάζεται ευφημιστικά «έλλειμμα δημοκρατίας». Η ΕΕ δεν έχει «έλλειμμα» αλλά απουσία δημοκρατίας.
Όλες οι αρχές του δημοκρατικού κοινοβουλευτισμού από τον διαχωρισμό των εξουσιών ως τη λογοδοσία και τη διαφάνεια της εκτελεστικής εξουσίας παραβιάζονται. Η Επιτροπή, διορισμένη από τις κυβερνήσεις, ασκεί την νομοθετική πρωτοβουλία, σαν Κοινοβούλιο, αλλά επίσης εφαρμόζει το νόμο, όπως η εκτελεστική εξουσία. Οι αντιπρόσωποι των κυβερνήσεων και το Συμβούλιο Υπουργών νομοθετούν σε συνεργασία με τους διορισμένους από τις εθνικές κυβερνήσεις Επιτρόπους. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δεν έχει καμία από τις εξουσίες της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας: δεν διορίζει την «κυβέρνηση» (την Επιτροπή), δεν νομοθετεί (μπορεί μόνο να προσθέτει τροπολογίες στα νομοσχέδια της Επιτροπής), δεν επιβάλει φόρους και η δυνατότητα ελέγχου της εκτελεστικής εξουσίας είναι εξαιρετικά μειωμένη όπως έδειξε η πλήρης ελευθερία κινήσεων και το ακαταλόγιστο της τρόικα. Βασικός σκοπός της Ευρωβουλής είναι να νομιμοποιεί τις προαποφασισμένες πρωτοβουλίες των κυβερνήσεων και της Επιτροπής. O συνδυασμός ευρωκρατών και εθνικών γραφειοκρατών που δεν είναι υπόλογοι πουθενά έχει οδηγήσει σε ένα βουνό νομοθεσίας που ανέρχεται σε 100.000 σελίδες. Αυτό το νομοθετικό τσουνάμι υιοθετείται τελικά από τα κράτη συνήθως χωρίς κανένα έλεγχο από τα εθνικά κοινοβούλια
Τέλος το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο είναι ένα από τα πιο πολιτικοποιημένα στον κόσμο. Χωρίς εξουσιοδότηση από τις Συνθήκες (το Σύνταγμα της ΕΕ) έχει επιβάλει σειρά μέτρων που έχουν χαρακτηριστεί «ύπουλη ολοκλήρωση (integration by stealth)». Πρόσφατα, το Δικαστήριο υιοθέτησε τη νεοφιλελεύθερη ατζέντα και επέτρεψε σε εταιρείες να φέρνουν εργάτες από άλλες χώρες με κατώτερους μισθούς και συνθήκες εργασίας από αυτούς που προβλέπονται στην χώρα υποδοχής καταργώντας έτσι στην πράξη τις τοπικές προστασίες της εργασίας. Να προσθέσω εδώ ότι οι Έλληνες νομικοί που υποστηρίζουν τη δημιουργία Συνταγματικού Δικαστηρίου θα έπρεπε να θυμούνται ότι δίνοντας αυξημένες πολιτικές δικαιοδοσίες σε δικαστές βοηθάει τους δικηγόρους και δίνει αχρείαστη εξουσία στους συνταγματολόγους αλλά σπάνια οδηγεί σε προοδευτικές λύσεις. Δυστυχώς ή ευτυχώς τους λαούς δεν τους σώζουν οι δικαστές.
Οι ακαδημαϊκοί προπαγανδιστές της Ένωσης υποστηρίζουν ότι η λαϊκή συμμετοχή είναι ανεπιθύμητη γιατί o λαός είναι «αδαής, άσχετος και ιδεολογικά κατευθυνόμενος». Ο καθηγητής στο Πρίνστον Άντριου Μόραβσικ ισχυρίζεται ότι «η κοινωνική Ευρώπη είναι μια χίμαιρα» και η δημοκρατική συμμετοχή πρέπει να αποθαρρύνεται επειδή «είναι αντίθετη με την κοινά αποδεκτή επιστημονική αντίληψη για το πώς λειτουργούν οι ανεπτυγμένες δημοκρατίες». Οι οικονομικές και επιστημονικές «αλήθειες» δεν σηκώνουν συζήτηση και ψηφοφορία. Κάθε δημοκρατική συμμετοχή και κινητοποίηση είναι «ακριβή, αντιπαραγωγική και δίνει την εντύπωση ότι μπορεί να υπάρχουν περισσότερες από μία λύσεις» σε προβλήματα που αντικειμενικά έχουν μια μόνη ορθή απάντηση. Το μεγάλο «πλεονέκτημα» της Ένωσης είναι ότι είναι «τόσο βαρετή» που ο λαός δεν ασχολείται με αυτήν δημιουργώντας προβλήματα στους ευρωκράτες. Όταν η ιδέα της δημιουργίας Πρόεδρου και Υπουργού Εξωτερικών της Ένωσης συζητιόταν στις μεγάλες πρωτεύουσες, οι οπαδοί του Τόνι Μπλερ, που ενδιαφερόταν για τη δουλειά, έλεγαν ότι ο Πρόεδρος πρέπει να είναι κάποιος τόσο διάσημος που όταν φτάνει σε μια πόλη, θα πρέπει να σταματάει η κυκλοφορία από το ενδιαφέρον των πολιτών να τον δουν. Οι κυβερνήσεις ήθελαν ακριβώς το αντίθετο και επέβαλαν τον Χέρμαν Βαν Ρομπέι και τη Λαίδη Άστον στις θέσεις, με μόνο προσόν ότι ήταν παγκοσμίως άγνωστοι. Ο Kίσινγκερ παραπονιόταν ότι όταν ήθελε να μιλήσει στην ΕΕ δεν υπήρχε κάποιος να τον πάρει τηλέφωνο. Σήμερα υπάρχουν δύο αλλά κανείς δεν ξέρει το τηλέφωνο τους.
Η αντιπάθεια στη λαϊκή συμμετοχή είναι κατανοητή. Οι Ευρωπαίοι πολίτες έχουν καταλάβει τον διακοσμητικό ρολό της Ευρωβουλής και έχουν στρέψει την πλάτη τους στις ευρωεκλογές, καταγράφοντας τεράστια ποσοστά εκλογικής αποχής, που μπορεί να φτάσουν μέχρι και το 70%. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που ζητήθηκε από τους λαούς να ψηφίσουν για το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, οι προτάσεις απορρίφθηκαν. Τα δημοψηφίσματα για το Ευρωπαϊκό «Σύνταγμα» στη Γαλλία, την Ολλανδία και την Ιρλανδία επιβεβαίωσαν την εκτεταμένη λαϊκή δυσαρέσκεια και το δημοψήφισμα στη Βρετανία χρειάστηκε να ακυρωθεί. Η τυπική και θυμωμένη αντίδραση των απογοητευμένων ελίτ ήταν να αμπαλάρουν το «Σύνταγμα» με διαφορετικό τρόπο και να προσφέρουν δωροδοκίες στους Ιρλανδούς και τους Πολωνούς για να δεχτούν το «Σύνταγμα» που μετονομάσθηκε σε «σύμβαση». Καταλαβαίνει κανείς γιατί η ιδέα δημοψηφίσματος στην Ελλάδα το 2011 δημιούργησε τέτοιο πανικό στους Ευρωπαίους ηγέτες.
Και τι σημαίνουν όλα αυτά για τις ευρωεκλογές; Οι εκλογές αυτές έχουν μικρή σημασία για την Ευρώπη και τεράστια για την Ελλάδα. Εναπόκειται λοιπόν και πάλι στην μικρή Ελλάδα και τους πολλούς και σημαντικούς πολιτικούς και διανοούμενους που κοσμούν τα ευρωψηφοδέλτια της Αριστεράς να αρχίσουν μια παν-ευρωπαϊκή συζήτηση για το μέλλον της δημοκρατίας και των θεσμών πέρα από τις κουρασμένες φιλελεύθερες και σοσιαλδημοκρατικές συνταγές. Η Ευρώπη γέρασε, δεν παράγει πια νέες ιδέες, όλα τα καινούργια, καλά και κακά, έρχονται από την Λατινική Αμερική και την Κίνα. Χρειάζεται λοιπόν η Ευρώπη την Ελληνική Αριστερά με τη φαντασία και την ελαφριά αναίδεια– «ναι, μπορούμε» – που της δίνει η θεσμική της νεότητα. Για να μείνουμε στην Ευρώπη πρέπει να αλλάξουμε την Ευρώπη, εμείς οι «παραβατικοί και αμαρτωλοί» Έλληνες ως αντιπρόσωποι της ευρωπαϊκής καθολικότητας που την πρόδωσαν οι φιλελεύθεροι και σοσιαλδημοκράτες, αρχικοί θεματοφύλακες της ελευθερίας και της αδελφότητας. Αλλά αυτό είναι κάτι στο οποίο θα πρέπει να επανέλθουμε.
*’Αρθρο του Κώστα Δουζίνα.
