Μέχρι και την παραμονή του βρετανικού δημοψηφίσματος, στη συντριπτική τους πλειονότητα δημοσκόποι και αναλυτές αποφαίνονταν ότι το Brexit «δεν πρόκειται να κερδίσει». Οταν ο Τραμπ κέρδισε το χρίσμα, όλοι είπαν «δεν μπορεί να κερδίσει την προεδρία». Μετά τις διαψεύσεις έλεγαν οι σχολιαστές «η πολιτική τρελάθηκε», «πέσαμε από τα σύννεφα». Και όμως, οι ανατροπές αυτές δεν ήταν απρόβλεπτες.
Οι ίδιες πολιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές τάσεις οδήγησαν στο Brexit, τον Τραμπ, την εθνικιστική Ακροδεξιά σε όλη την Ευρώπη. Προβλέψαμε τη νίκη του Brexit και του Τραμπ. Τρεις μέρες πριν από τις αμερικανικές εκλογές γράφαμε στην «Αυγή»: «Οπως είπε η Χίλαρι, οι Αμερικανοί έχουν να επιλέξουν μεταξύ αυτής, ενός “πραγματικού” ανθρώπου, και κάποιου άλλου “ψεύτικου, φτιαχτού”.
Φαίνεται ότι οι ψηφοφόροι θα προτιμήσουν τα παραμύθια του Τραμπ από την “πραγματική” Χίλαρι. Σε μια εποχή που οι αριθμοί λένε ψέματα, ίσως τα παραμύθια να είναι η μόνη παρηγοριά». Η μετα-αλήθεια, τα fake news, τα «εναλλακτικά γεγονότα» αποτελούν σημαντικό συστατικό της ρητορικής του ψέματος και της Δεξιάς.
Αλλά ο «μύθος» και το «αφήγημα», με μιαν άλλη έννοια, οργανώνουν τη φαντασιακή τάξη ατόμου και κοινωνίας, τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας (ποιος είμαι, τι θέλω), τις σχέσεις μας με τους άλλους, με την κοινότητα και τις εξουσίες.
Η φαντασιακή τάξη
Η φαντασιακή τάξη έχει στοιχεία περιγραφικά, ιδεολογικά και κανονιστικά. Τα πρώτα περιλαμβάνουν γεγονότα και πεποιθήσεις που δέχονται απόδειξη ή ανταπόδειξη, επιβεβαιώνονται ή διαψεύδονται (Εχουμε φαινόμενο του θερμοκηπίου; Είναι η κρατική συμμετοχή στις συντάξεις το 13% ή το 9% του ΑΕΠ;). Εδώ η αλήθεια αποτελεί κριτήριο αποδοχής, ενώ οι «μετα-αλήθειες» από τον Τραμπ και τις δεξιές μονταζιέρες παραβιάζουν μια μεγάλη κατάκτηση της νεωτερικότητας.
Δεύτερον, έχουμε στοιχεία ιδεολογικά (Μικρότερη φορολογία των πλουσίων ή καλύτερα σχολεία και νοσοκομεία; Είναι πιο σημαντική η ανάπτυξη ή η προστασία του περιβάλλοντος;). Εδώ κριτήριο επιτυχίας αποτελεί η πολιτική πράξη. Τέλος, ηθικές αρχές, αξίες και αρετές, όπως η ευθύνη, η αγάπη, η πίστη, η ανδρεία, η δικαιοσύνη, κρίνονται από την καθολικότητά τους. Τρεις συνιστώσες λοιπόν με πολλά στοιχεία και εκδοχές καθεμιά και άπειρους τους πιθανούς συνδυασμούς.
Σε κάθε εποχή ένας συνδυασμός τέτοιων στοιχείων γίνεται κοινή λογική, «κοινή γνώμη», αυτά που πιστεύει ο φαντασιακός «μέσος άνθρωπος». Στο κέντρο του βρίσκεται ένας σκληρός πυρήνας από γεγονότα, ιδέες και πίστεις με ασαφή και πορώδη όρια που επιτρέπουν να προσθέτουμε τις δικές μας διαφοροποιήσεις και προτιμήσεις.
Εδώ βρίσκεται η σημασία του μύθου, ενός «αφηγήματος» που συναρθρώνει τις διάσπαρτες πεποιθήσεις, πίστεις και ελπίδες έτσι ώστε να έχουν κάποια εσωτερική συνοχή, με αρχή, μέση και τέλος. Μια ποιοτική ανάγνωση των δημοσκοπήσεων, εφόσον βέβαια είναι πιστευτές, παρουσιάζει τα κυρίαρχο «αφήγημα» ως εξής: Η ανθρώπινη φύση είναι ανταγωνιστική (υποτιθέμενη «αλήθεια»). Επομένως οι αγορές αποτελούν τον αποτελεσματικότερο και δικαιότερο τρόπο κοινωνικής οργάνωσης.
Οσοι χάνουν στον οικονομικό πόλεμο όλων εναντίον όλων είναι οι «ανάξιοι φτωχοί» αποδέκτες φιλανθρωπίας (ιδεολογία). Τέλος, ο εγωισμός, η επιθετικότητα και η αδιαφορία για τα βάσανα των άλλων αποτελούν την ορθή ηθική στάση. Η Αριστερά κυβερνά μια κοινωνία, η φαντασιακή τάξη της οποίας είναι ριζικά αντίθετη με τις πίστεις της. Υπάρχει χάσμα μεταξύ εκλογικής επιτυχίας και ιδεολογικής ηγεμονίας. Η ηγεμόνευση του κοινού νου, η αποδοχή ενός κυρίαρχου αφηγήματος αποτελεί κεντρικό πεδίο σύγκρουσης κάθε κοινωνίας.
Τι μπορεί να γίνει; Ηγεμονία και «κοινός νους»
Ο καθένας μας έχει τον δικό του συνδυασμό από περιγραφικά, ιδεολογικά και ηθικά στοιχεία που βγαίνουν από την Ιστορία, την εμπειρία και τις συναισθηματικές μας επενδύσεις και, σε μικρότερο βαθμό, από έλλογες αποφάσεις. Η οικογενειακή παράδοση, δεξιά ή αριστερή, με τις αρχές και πίστεις της μάς δίνει την πρώτη κατεύθυνση.
Μετά έρχονται οι εμπειρίες ζωής, μια και οι ιδέες έχουν πάντα υλικό υπόβαθρο. Οταν δουλεύω σ’ ένα δήμο ή είμαι δάσκαλος, οι πρακτικές ζωής τείνουν προς ιδέες συλλογικότητας, συνεργασίας και αλληλεγγύης. Συναίσθημα, τρόπος ζωής και επιθυμία παίζουν κεντρικό ρόλο στην προσωπική, συνειδητή ή ασυνείδητη, επιλογή.
Πώς συνδυάζεται το ατομικό και το συνολικό επίπεδο; Το «αφήγημα» μεσολαβεί μεταξύ των δύο και οργανώνει τη φαντασιακή τάξη. Στο ατομικό επίπεδο, το φαντασιακό μάς αποζημιώνει για την «έλλειψη» στην καρδιά της ψυχικής οικονομίας, τη φροϋδική δυσφορία για τις καθημερινές αποτυχίες και τις συνεχείς απογοητεύσεις. Δημιουργεί την εικόνα ενός ιδεώδους «εγώ», ενός άξιου και πετυχημένου εαυτού που, παρ’ ότι δεν υπάρχει, δίνει συνοχή στη ζωή.
Το συλλογικό φαντασιακό, από την άλλη, τείνει να παρουσιάζει την Ιστορία μας δοξασμένη, το παρόν μας δύσκολο αλλά το μέλλον μας λαμπρό. Ενα «αφήγημα» πετυχαίνει να πείσει τον «μέσο άνθρωπο» ότι θα οδηγήσει σε ευημερία και επιτυχία, σε μια κοινωνία που είναι ή θα γίνει πλούσια και δίκαιη. Εδώ η δουλειά της ιδεολογίας είναι κεντρική.
Οι πολιτικές ιδεολογίες οργανώνουν τη φαντασιακή τάξη που θα επέλθει, αν το κόμμα κερδίσει, αν οι αντίπαλοι κατατροπωθούν, αν επικρατήσει η αλήθεια. Κεντρικός στόχος και απεύθυνση της ιδεολογίας είναι να συνδέσει την ατομική ψυχική οικονομία με τη συλλογική φαντασίωση. Με κάνει να νιώθω μέρος ενός συλλογικού μύθου αγώνα και επιτυχίας.
Είμαι κάποιος, ο κόσμος νοιάζεται για μένα, τις ανάγκες και τις ελπίδες μου. Αν κερδίσουμε, αν η αλήθεια επικρατήσει και το ψέμα των άλλων κατατροπωθεί, αν μου πέσει το λαχείο, τα πράγματα θα φτιάξουν. Η ατομική και συλλογική φαντασίωση είναι ταυτόχρονα αναγκαία και απατηλή. Ο κόσμος δεν νοιάζεται για μένα, ούτε πρωταγωνιστούμε έξω από τον μικρόκοσμό μας.
Η γη θα συνεχίσει να γυρίζει την επαύριο της αναχώρησής μας από την κοιλάδα των δακρύων. Καμιά κοινωνία δεν υπήρξε δίκαιη. Αναγνωρίζουμε την αδικία όταν τη συναντούμε, αγανακτούμε συναισθηματικά και μερικές φορές αντιδρούμε πολιτικά. Αλλά δεν υπήρξε καμιά δίκαιη κοινωνία ούτε κάποια θεωρία δικαιοσύνης που να πέτυχε. Η φαντασιακή τάξη, η συλλογική ουτοπία της δικαιοσύνης και η ατομική, της απόδρασης από την έλλειψη, κρατάνε κοινωνία και εαυτό ζωντανό. Αλλά μόνο ως ορίζοντα, ως προορισμό που δεν θα φτάσουμε ποτέ.
Ο μεγαλύτερος αγώνας λοιπόν, πιο σημαντικός από τις εκλογικές εκστρατείες, γίνεται για την ηγεμόνευση της κοινής λογικής, της φαντασιακής τάξης, με τα ιδεολογικά της στοιχεία. Μέχρι πρόσφατα η αριστερή θεωρία και πρακτική είχε παραμελήσει τη συνεισφορά της ιδεολογίας στην ψυχική οικονομία.
Αντίθετα, οι δεξιοί ενδιαφέρονταν πάντα για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και την καλλιέργεια της «σιωπηρής πλειοψηφίας» και η κοινωνική οργάνωση τους βοηθούσε. Η αριστερή ιδεολογία πρέπει να αρχίσει να απευθύνεται και στο μυαλό και στο συναίσθημα, να μιλάει για την κοινωνική θρησκευτικότητα και τον λαϊκό πατριωτισμό, για τη δημοκρατία ως μορφή ζωής.
Διαφορετικά θα μείνουμε στη μιζέρια του χάσματος μεταξύ προσωρινών εκλογικών επιτυχιών και μόνιμης ιδεολογικής απαξίωσης. Αλλά γι’ αυτά στα επόμενα.
*Άρθρο του Κώστα Δουζίνα. Δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 27 Μαρτίου 2017.
